کتابخانه‌هایی که از رونق افتادند
بررسی فعالیت کتابخانه‌ها در دوران کرونا
سعیده مرادی- خبر‌نگار
شیوع ویروس کرونا بیش از خیلی موارد دیگر، تأثیرش را بر بدنه نحیف فرهنگ گذاشته است. محدودیت‌های ناشی از همه‌گیری کرونا مشکلات اقتصادی کشور را افزایش داد و از سوی دیگر تعطیلی‌های پی‌در‌پی و طولانی، فعالیت‌های فرهنگی را کند کرده است. این موضوع فقط شامل انتشاراتی‌ها یا کتابفروشی‌ها نمی‌شود. کتابخانه‌ها هم در این اوضاع متضرر شده و از رونق افتاده‌اند. چه کتابخانه‌های قدیمی و سرشناس و چه کتابخانه‌های کوچک و محلی، بخش قابل توجهی از مخاطبان خود را از دست داده‌اند و به سختی روزگار می‌گذرانند. هرچند عضویت در یک کتابخانه هزینه چندانی ندارد، اما ترس از ابتلا به کرونا و رعایت قرنطینه باعث شده تا بسیاری از علاقه‌مندان به کتاب و کتابخوانی تا اطلاع ثانوی عطای رفتن به کتابخانه‌ها را به لقای آن ببخشند! در این اوضاع و احوال، کتابخانه‌ها هم دست از تلاش برنداشتند و حضور خود را در فضای مجازی پررنگ کرده‌اند و خدمات غیرحضوری خود را افزایش داده‌اند تا مبادا کتاب، این کالای فرهنگی دوست‌داشتنی به‌طور کامل از سبد خانوارها حذف شود.
شیوع کرونا و افزایش خدمات غیرحضوری
شیوع ویروس کرونا باعث شد تا خدمات غیرحضوری و فعالیت در فضای مجازی پررنگ‌تر شود. نجمه تفرشی، رئیس اداری کتابخانه مَلک با بیان این مطلب به همشهری گفت:«کرونا بر همه جنبه‌های زندگی مردم تأثیر گذاشته است و مقوله کتاب و کتابخوانی هم از این امر مستثنی نیست. وقتی این ویروس شیوع یافت، کتابخانه‌ها هم مانند دیگر اماکن تعطیل شدند. کتابخانه ملک در 2، 3ماه اول شیوع ویروس کرونا و در بازه‌های زمانی که وضعیت شهر تهران قرمز اعلام شد، بسته بود. البته در آن مدت تلاش کردیم کتابخانه را باز کنیم، اما این امر انجام نشد. وقتی هم اجازه پیدا کردیم کتابخانه را مجدد بازگشایی کنیم، همه جوانب احتیاط را رعایت کرده و پروتکل‌های بهداشتی را به خوبی اجرا کردیم. با انجام تمام این کارها بازهم تعداد مخاطبانی که به‌صورت فیزیکی به کتابخانه می‌آمدند به‌طور چشمگیری کاهش یافت. تا قبل از کرونا ما روزانه حدود 40یا 50نفر مراجعه‌کننده داشتیم اما با شیوع ویروس کرونا این تعداد به روزی 2تا 3نفر کاهش پیدا کرد. بنابراین ادامه این روند فرصتی را فراهم کرد تا استفاده از شبکه‌های مجازی و پلتفرم‌های مختلف مورد توجه قرار گیرد. در این مدت خدمات غیرحضوری کتابخانه افزایش پیدا کرده و به‌طور مرتب نحوه فعالیت کتابخانه از طریق سایت اطلاع‌رسانی می‌شود. حتی درخصوص خدمات‌رسانی هم اگر تا قبل از این یک کتابدار فقط به چند مخاطب خدمات‌رسانی می‌کرد، اکنون با توسعه فضای مجازی کتابداران در هر لحظه و هر زمان پاسخگو هستند و مخاطبان می‌توانند از طریق پیامک، ای‌میل و واتساپ با کتابدار در ارتباط باشند. کتابدارها هم موظف هستند همیشه در دسترس بوده و در اسرع وقت به سؤال‌ها و نیازهای مخاطبان پاسخ دهند.» تفرشی می‌گوید در این مدت تلاش کرده‌اند تا به طرق مختلف ارتباطشان را با مخاطب حفظ کنند؛«در این مدت تعداد مخاطبان ما در فضای مجازی به‌طور چشمگیری افزایش پیدا کرده است. البته ما هم در این مدت اقدامات مختلفی انجام داده‌ایم که در این افزایش مخاطب تأثیر‌گذار بود. بارگذاری نسخه‌های خطی و چاپ سنگی و اشیای موزه در سایت و نمایش عمومی آنها در این فضا از دیگر اقدامات کتابخانه در این مدت برای جلب مخاطب بود. اگر تاقبل از این تعداد کمی از افراد برای بازدید این کتاب‌ها و اشیا می‌آمدند، اما این اوضاع باعث شد تا در فضای مجازی افراد بیشتری این کتاب‌ها و اشیا را ببینند و با آنها آشنا شوند.»
هر زمان وضعیت قرمز شد تعطیل شدیم
در کنار کتابخانه‌های مطرح و بزرگ، کتابخانه‌های کوچک و محلی هم از پیامدهای ویروس کرونا در امان نبودند و آنها هم برای مدت زمان نسبتاً طولانی تعطیل شدند و بخش زیادی از مخاطبان خودشان را از دست دادند. علی شاعری، کتابدار کتابخانه سیدمرتضی با بیان اینکه کرونا تأثیر اصلی خودش را بر کتابخانه‌های محلی گذاشته است، به همشهری گفت: «کتابخانه‌ها، دیگر مانند گذشته نیستند. هر زمان وضعیت قرمز است به‌طور کامل تعطیل هستیم و هرزمان هم وضعیت نارنجی می‌شود، تنها با 50درصد ظرفیت فعالیت می‌کنیم. تعداد مخاطبان هم بسیار کم شده است. اگر قبل از کرونا تعداد مراجعه‌کننده‌ها در طول روز حدود 150نفر بود، اکنون به 10تا 12نفر رسیده است. درحالی‌که ما در کتابخانه پروتکل‌های بهداشتی را به خوبی رعایت می‌کنیم و فضای کتابخانه به‌طورمرتب ضدعفونی می‌شود. حتی در اوضاع و احوال کنونی سالن مطالعه تعطیل است و افراد تنها برای گرفتن کتاب به کتابخانه مراجعه می‌کنند. البته بسیاری از مخاطبان از بازگشایی مجدد کتابخانه‌ها بی‌اطلاع هستند. امیدواریم ویروس کرونا هرچه زودتر از بین برود و فعالیت کتابخانه‌ها به مرور زمان به روال سابق خود بازگردد.»
کاهش حدود 80 درصدی مراجعان
وقتی کرونا شیوع پیدا کرد، کتابخانه ملی هم مانند دیگر مکان‌ها تعطیل شد. اما این تعطیلی آنقدر طول نکشید و این کتابخانه پس از دو، سه‌ماه مجدد فعالیت خودش را از سرگرفت. رضاشهرابی، مدیرکل خدمات اطلاع‌رسانی کتابخانه ملی با بیان این جمله به همشهری گفت: «درهای کتابخانه ملی از خرداد سال ۹۹ به روی عموم باز شد، آن هم در شرایطی که اغلب کتابخانه‌های عمومی بسته بودند. در کتابخانه ملی، پروتکل‌های بهداشتی به خوبی رعایت می‌شود. تالارهای کتابخانه ملی بزرگ هستند و ما هم برای رعایت پروتکل‌‌ها و به‌منظور حفظ سلامت شهروندان و جلوگیری از ابتلای آنها به ویروس کرونا، ظرفیت کتابخانه را به ۵۰درصد کاهش داده‌ایم. هم‌اکنون فاصله‌گذاری‌ها رعایت شده است و در این اوضاع و احوال تا آنجا که در توانمان بوده به بهترین شکل ممکن به مخاطبان خود خدمات‌رسانی می‌کنیم. هرچند با وجود این میزان مراجعه‌کننده به کتابخانه به یک‌چهارم قبل رسیده و کاهش چشمگیری داشته است. تا قبل از شیوع ویروس کرونا اگر روزانه حدود ۱۵۰۰ نفر به کتابخانه مراجعه می‌کردند، اکنون این تعداد به ۳۰۰ تا ۴۰۰نفر در روز رسیده است. البته این موضوع دور از انتظار هم نیست و ترس از ابتلا به ویروس کرونا در مردم وجود دارد و آنها نمی‌خواهند در مکان‌های سربسته حضور داشته باشند.» شهرابی در ادامه با بیان اینکه حضور کمتر شهروندان در کتابخانه آنها را به سمت خدمات غیرحضوری سوق داده است افزود: «وقتی تعداد مراجعه‌کنندگان کاهش یافت، به این نتیجه رسیدیم که نباید ارتباطمان با مخاطبان کاهش پیدا کند و نیازهایشان را بدون پاسخ بگذاریم. بنابراین خدمات مجازی را افزایش دادیم و این شرایط مهیا شد تا مخاطبان به‌صورت آنلاین با کتابدارها در تماس باشند. همچنین برای آن دسته از افراد که خواستار اصل کتاب یا نشریات هستند، کتاب‌ها و نشریات مورد نیازشان را کپی کرده و برایشان پست می‌کنیم. در مجموع باید بگویم که خدمات غیرحضوری ما در سال 99نسبت به سال 98، 5/2برابر شده است. مخاطبان هم نسبت به این موضوع مشتاق هستند و از این موضوع خیلی خوب استقبال شد. در بحث پرسش و پاسخ‌های مجازی هم تعداد درخواست‌ها افزایش یافت، به‌طوری که تعداد درخواست‌ها که در سال 98، 2هزار و 500مورد بود، در سال 99به 6هزار درخواست رسید که این موضوع هم نشان‌دهنده استقبال خوب مخاطبان است.»
