به نام دیگری به کام دیگری

طه رادمنش ـ نویسنده

«نویسنده در سایه» کسی است که توسط شخصی استخدام می‌شود تا درباره زندگی، عقاید و اساسا زیست فکری و جهانی کارفرمای خود کتابی بنویسد. هر چند او پشت تک‌تک کلمات حاضر است اما از نظرگاه عینی، همواره غایب است. در واقع او  جز پولی که برای نوشتن گرفته، عایدی دیگری ندارد. هم شهرت یا بدنامی اثر به نام کارفرمای آن است و هم موفقیت یا شکست آن به کام استخدام‌کننده‌اش. در طول تاریخ بوده‌اند افرادی که بنا بر علل گوناگون دست به این کار زده‌اند. برخی فقط شغل خود را انجام داده‌اند و در ازای دریافت پول، اثری را برای فردی نگاشته‌اند و برخی به‌خاطر دیده‌شدن کار خود، نوشته را به نام دیگری زده‌اند. بزرگانی نیز به‌واسطه قوانین دست و پاگیر مجبور به در سایه رفتن شدند تا کارشان روشن‌تر شود. شاید رومن گاری، نویسنده شهیر فرانسوی معروف‌ترین آنها باشد. او بعد از دریافت جایزه گنکور برای رمان «ریشه‌های آسمان»، از آنجا که این جایزه فقط به یک نفر آن هم یک‌بار تعلق می‌گرفت، رمان دیگرش؛«زندگی در پیش‌رو» را با نام امیل آژار چاپ کرد و تنها فردی شد که دو بار گنکور را تصاحب کرد. به همین واسطه برخی این نابغه فرانسوی را بزرگ‌ترین فریبکار ادبی جهان نامیده‌اند. آمادئوس جهان موسیقی؛ وولفگانگ موتزارت نیز به‌واسطه ترس از خالتور نامیده شدن، حاضر شد تا قطعاتی را به اسم دیگران بسازد. هر چند به شکل دقیق نمی‌توان کار موتزارت و گاری را در دایره نویسنده در سایه جای داد، اما صرفاً برای فراخ‌تر شدن این مفهوم به آن اشاره داشتیم. در ادامه چند اثر (رمان، فیلم و سریال) را که نقطه مرکزی قصه خود را این سایه‌نویسان قرار داده‌اند، معرفی می‌کنیم.


  رابرت هریس در رمان «شبح» که رومن پولانسکی نیز فیلمی براساس آن ساخت، به چالش‌ها و مصایب یک نویسنده در سایه می‌پردازد. در این رمان نویسنده‌ای استخدام می‌شود تا زندگینامه نخست‌وزیر بریتانیا را به نگارش درآورد. در حال کار روی این پروژه و به‌منظور استخراج اطلاعات از سوژه (نخست‌وزیر)، سایه‌نویس به اسرار مگو و رازهای سیاسی پی ‌می‌برد که زندگی‌اش را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. براساس گفته‌های نویسنده رمان، او شخصیت کارفرمای اثر را از تونی بلر، نخست‌وزیر وقت بریتانیا الهام گرفته بود.


  فیلیپ راس، نویسنده شهیر آمریکایی نیز در رمان «نویسنده پشت پرده» این موضوع را دستمایه اثر خود ساخته. نِیتن نویسنده جوانی است که به دیدار کعبه آمال خود در نویسندگی؛ لونوف می‌رود تا یک روز را در خانه نویسنده محبوب خود سپری کند. نیتن نویسنده‌ای یهودی است که به‌واسطه یکی از داستان‌هایش از جامعه یهودیان آمریکا طرد شده و مجبور است تا در گتوی تنهایی خود زندگی کند. لونوف نیز نویسنده کهنه‌کاری است که درگیر ملال شده و سبک زندگی یکنواختش، همسرش را تا مرز افسردگی پیش برده. در این رمان شاهد تقابل شخصیت‌های دو نویسنده با یکدیگر و اینکه در مواقعی یکی مسخ می‌شود و در دیگری استحاله می‌یابد، هستیم. هر چند نکته اصلی و متن تاریخی اثر ریشه در یهودیت در آمریکا دارد، اما شاخصه نویسنده در سایه نیز به‌عنوان حاشیه، گاه بر متن غلبه می‌کند.


 سریال «خانه پوشالی» یکی دیگر از نمونه‌های محوریت قرار دادن نویسنده در سایه است. پل اسپارکز (با بازی در نقش توماس ییتز) در فصل 4 این سریال مأمور می‌شود تا زندگی فرانک آندروود (با بازی کوین اسپِیسی) را به‌عنوان رئیس‌جمهور ایالات متحده بنویسد. هر چند این کاراکتر در این سریال‌ شأن خود را از نظر علمی و ادبی بسیار بالا می‌داند، اما سر آخر مجبور می‌شود در برابر ارباب زر و زور، قلم خود را بفروشد. این سایه‌نویس رفته رفته با حل شدن در زندگی خانواده آندروود، خود نیز به‌گونه‌ای جذب فرهنگ و آداب و رسوم آنها می‌شود و از سایه بیرون می‌آید.


  هاروکی موراکامی، نویسنده ژاپنی به‌شدت مشهور در ایران نیز در رمان سه جلدی خود «1Q84» به این موضوع پرداخته. در این رمان پست‌مدرن/ سوررئال/کولاژی که از چند طرح (plot) و پیرنگ تشکیل شده، یکی از خرده‌روایت‌های اصلی داستان که 
رفته رفته پروار می‌شود و شاخ و برگ آن، درخت داستان را شکل می‌دهد، مربوط به نویسنده در سایه است. زمانی که «آئو مامه» با عجله سوار تاکسی می‌شود تا قرار کاری خود را از دست ندهد، بعد از عبور از اتوبان وارد جهانی موازی می‌شود و در سوی دیگر با نویسنده‌ای غیرحرفه‌ای به‌نام «تنگو» آشنا می‌شود که شغلش نوشتن داستان به نام دیگران است. موراکامی برای نشان دادن قهرمانان معمولی در جهان امروز و بلاتکلیفی آنها در این زمانه، نویسنده در سایه را مستمسک قرار می‌دهد تا این مهم را بیشتر واکاوی کند.

براساس همین چند نمونه، می‌توان مهم‌ترین شاخصه این آثار را در این دانست که هر چند نویسنده در سایه بنا به هر دلیلی، کالای خود را فروخته اما رفته رفته بر اثر عوامل بیرونی و درونی دچار مسخ می‌شود و در برزخ فکری خود سرگردان می‌گردد. براساس منطق (بخوانید بی‌منطقی) اقتصاد سرمایه‌داری، همه‌‌چیز قابل خرید و فروش است، ولی نویسنده در سایه همواره چشمش به‌دنبال اثری است که هر چند مُهرش به نام دیگری خورده، اما مِهرش هنور در دلش است.

مشخصات آثار اشاره شده:

هاروکی موراکامی، 1Q84، مهدی غبرایی، تهران: کتابسرای نیک.
فیلیپ راث، نویسنده پشت پرده، سهیل سمی، تهران: نیماژ.
Robert harris، the ghost، uk: hutchinson، 2007، 1st ed.
سریال خانه پوشالی (house of cards)، 
خالق اثر: بو ویلیمون (beau willimon)،
پخش از نتفلکیس.