متهمان خاموشی و جیره‌بندی

مائده امینی ـ روزنامه‌نگار

در روزگاری که بدون برق حتی نمی‌توان از پارکینگ خانه‌ها خارج شد، از یک سو خاموشی میان خانه‌ها و شهرها تقسیم می‌شود و از سوی دیگر هشدارهای جیره‌بندی آب مثل خوره به گوش می‌افتد. تا اینجای کار، سال 1400، یکی از کم‌بارش‌ترین سال‌های نیم‌قرن اخیر است به‌طوری که بارش‌ها در اردیبهشت سال‌جاری، نسبت به‌مدت مشابه سال قبل حدود 54درصد و نسبت به زمان مشابه به‌طور متوسط در درازمدت (52ساله) حدود 40درصد کاهش را تجربه کرده است. البته نیمه‌دوم سال 99 هم در به‌وجود‌آمدن تنش آبی کنونی مؤثر بوده؛ چرا که ارتفاع بارش‌ها از اول مهر ۹۹ تا پایان دی‌ماه همین سال، ۳۸ درصد کاهش داشته است. از سوی دیگر داده‌های وزارت نیرو نشان می‌دهد که در بازه مورد بررسی، میزان بارندگی‌ها نسبت به میانگین بلندمدت نیز ۱۶درصد کاهش یافته است.

روزگار برق هم بهتر از آب نیست. براساس نتایج پژوهش منتشر‌شده در پایگاه خبری اتاق ایران در سال‌جاری، به‌دلیل بروز گرمای زودرس در فصل بهار، بارهای فصلی پیش از زمان مرسوم در سال‌های گذشته به شبکه افزوده شد. بررسی رابطه بین متوسط دمای نسبی کشور با توان مصرفی نشان می‌دهد که به ازای افزایش هر درجه سانتی‌گراد به متوسط وزنی دمای کشور در بازه 10الی 19درجه سانتی‌گراد معادل 213مگاوات به مقدار تقاضای برق افزوده می‌شود؛ این مقدار برای محدوده دمایی 20الی 34درجه سلسیوس معادل 1542مگاوات است، لذا در فروردین و اردیبهشت ‌ماه متوسط وزنی دمای کشور بیش از 20درجه سلسیوس بود که نسبت به‌مدت مشابه در سال‌های 98و 99حدود 5درجه سلسیوس افزایش پیدا کرده است. به‌عبارتی این مقدار معادل 7710مگاوات افزایش نسبت به سال گذشته است. از سوی دیگر، افزایش قابل ملاحظه استفاده‌کنندگان غیرمجاز از انشعاب برق (برای استخراج ارزهای دیجیتال) موجب شده که افزایش دیماند مصرفی سال‌جاری نسبت به سال 99 به بیش از 9هزار مگاوات برسد که البته تنها بخشی از این کمبود می‌تواند ریشه در توسعه ارزهای مجازی داشته باشد. در کنار همه اینها، به‌دلیل افت حدود ۳۵ درصدی نزولات جوی در سال آبی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ نسبت به‌مدت مشابه سال قبل امکان بهره‌برداری از واحدهای نیروگاه‌های برقابی همچون سال ۱۳۹۹ نیز میسر نیست. از همه این عوامل مهم‌تر اما به‌نظر می‌رسد مهم‌ترین متهم این حوزه، سیاستگذاران در دولت‌های مختلف هستند که با تصمیم‌های کارشناسی‌نشده کار را به اینجا کشانده‌اند. سوءمدیریت در صنعت برق و حیف و میل‌کردن منابع آبی ایران، تنش‌های آبی و برقی کنونی را برای ایران رقم زده و میلیون‌ها نفر را در باتلاق کمبود انرژی انداخته است. در چنین شرایطی باید چه کرد؟ آیا تن‌دادن به جیره‌بندی و بی‌آبی و بی‌برقی تنها راه چاره است؟ حمیدرضا صالحی، رئیس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی ایران به همشهری می‌گوید: بارها نسبت به‌احتمال وقوع چنین بحرانی هشدار داده بودیم. وقتی 9هزار مگاوات کمبود برق وجود دارد، نمی‌توان گفت  که علت چنین کمبودی ماینرها هستند. شرایط مناسب سرمایه‌گذاری در صنعت برق در ایران وجود ندارد و تا زمانی که این مسئله اصلاح نشود کشور با همین قسم مشکلات مواجه خواهد بود.

تحمل بی‌آبی و بی‌برقی مشکل کشور را حل نمی‌کند 
هرکسی از ظن خود علل خاموشی‌ها را تحلیل می‌کند. وزارت نیرو بر این باور است که مصرف برق در روزهای اخیر رکورد زده و نبود نیروگاه‌های برقابی موجب شده تا تأمین برق کشور با مشکل مواجه شود. محمدحسن متولی‌زاده، مدیرعامل توانیر، درباره دلیل به‌هم‌خوردن تراز تولید و مصرف برق گفته بود که خشکسالی و غیرممکن‌شدن استفاده از برخی نیروگاه‌های برقابی، افزایش دما و بالارفتن مصرف برق، ورود زودهنگام چاه‌های کشاورزی و در نهایت پدیده جدیدی به نام رمزارزها، چهار دلیل اصلی افزایش شدید مصرف برق و به‌هم‌خوردن تراز تولید و مصرف به‌شمار می‌روند. براساس گزارش ایسنا و بنا بر آخرین آمار، سرعت رشد مصرف برق در کشور افسارگسیخته شده و در روزهای اخیر، شاهد ثبت پیک‌های مصرف برق به مقادیری هستیم که در زمان مشابه سال‌های گذشته بی‌سابقه بوده است. برای نخستین‌بار در تاریخ کشور در اردیبهشت‌ماه شاهد رسیدن رکورد مصرف برق به مرز ۵۴ هزار مگاوات هستیم. این درحالی است که صالحی می‌گوید: امروز مسئله آب و برق است و زمستان هم که می‌رسد، کمبود گاز است که دامن ایران را می‌گیرد؛ در واقع سیاست‌های نابخردانه و سوءمدیریت‌ها مهم‌ترین علل کاهش منابع طبیعی امروز در کشور است. با تحمل بی‌آبی و بی‌برقی مشکل‌ها و کمبودها حل نمی‌شود. باید حکمرانی اقتصادی در حوزه انرژی و آب را اصلاح کنیم. اگر قرار باشد همین مسیر را برویم به فقر آب و فقر انرژی می‌رسیم و با وجود بهره‌مندی از بزرگ‌ترین نیروگاه‌های منطقه در نهایت مجبور می‌شویم به واردات برق متوسل شویم. این شایسته ایران نیست. درباره آب هم سیاست‌های مدیریت منابع آب (مثل حفر چاه‌های غیرمجاز کشاورزی، استفاده بی‌رویه از دریاچه‌های زیرزمینی، مصرف کنترل‌نشده آب شرب و...) ناکارآمد بوده‌اند و در نهایت ما را به اینجا رسانده‌اند که ایستاده‌ایم.
او بر این باور است که تدوین و انتشار جدول خاموشی یا جیره‌بندی آب، راهکار درستی نیست و سیاست‌های قبلی باید یک‌بار برای همیشه اصلاح شوند. بی‌توجهی به اصول حرفه‌ای در اقتصاد انرژی و مسئله بهره‌وری باعث می‌شود که منابع طبیعی از بین بروند.
پایین‌بودن قیمت آب و برق در ایران هم البته یکی از معضل‌هایی است که حل آن دارای پیچیدگی‌های بسیاری است و به آن اشاره می‌شود. صالحی در این‌باره توضیح می‌دهد: همیشه پایین‌بودن قیمت یک محصول، تمام صنعت را از بهره‌وری دور می‌کند. امروز به‌راحتی می‌بینیم درحالی‌که آب در سراسر دنیا با وسواس مصرف می‌شود در ایران به راحتی برای شستن ماشین از آن استفاده می‌شود و این همان خالی‌شدن «بهره‌وری» از معنا در حوزه منابع طبیعی در کشور ماست.
او می‌افزاید: از سوی دیگر، تا زمانی که قدرت خرید مردم تا این اندازه پایین است، نمی‌شود با افزایش قیمت نهاده‌های انرژی به اقتصاد، شوک جدیدی وارد کرد. تنها راه این است که مانند برنامه سوم توسعه برنامه‌ریزی کرده و روند اصلاحات ساختاری را سرعت ببخشیم. اما صنایع انرژی‌بر، ‌مثل صنعت فولاد، صنعت سیمان یا پتروشیمی‌ها، صنایعی با راندمان پایین هستند و تنها چیزی که برایشان اهمیت ندارد، انرژی است. این کارخانه‌ها برق ارزان با نرخ داخلی را استفاده می‌کنند و در نهایت محصولات‌شان را با نرخ‌ استاندارد خارجی می‌فروشند. توازنی بین ورودی و خروجی وجود ندارد.

حداکثر مصرف ماینرها 2هزارمگاوات است
یکی از متهمان اصلی بی‌برقی، دستگاه‌های استخراج رمز‌ارزها در این روزها هستند اما صالحی بر این باور است که موضوع اصلی صنعت برق کشور امروز ماینرها یا حتی مصارف خانگی نیستند. طبق برنامه ششم توسعه، باید سالانه 5هزار مگاوات به ظرفیت برق کشور افزوده شود و وزارت نیرو خبر از کمبود 9هزارواتی برق می‌دهد.
رئیس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی ایران می‌گوید: تولید امسال برق در کشور باید به 94هزار مگاوات می‌رسید اما ظرفیت تولید برق کشور 85هزارمگاوات است که تنها 56هزار مگاوات آن عملیاتی است. این اعداد به‌خودی خود گواه مشکل برق کشور هستند و به‌نظر می‌رسد نیازی نیست که برای مشکل سرمایه‌گذاری در صنعت برق کشور شاهدین دیگری را احضار کنیم. وقتی ما به اندازه کافی نمی‌توانیم برق تولید کنیم قطعا مشکل اصلی، کاهش مخازن سدها یا توسعه ماینرها که نهایتا 2هزار مگاوات برق مصرف می‌کنند نیست. مشکل نبود سرمایه‌گذار در این حوزه است که این هم به لطف سیاستگذاران دوره‌های مختلف رقم خورده؛ چرا که اساسا صنعت برق به‌گونه‌ای اداره می‌شود که هیچ جذابیتی برای سرمایه‌گذاری در آن وجود ندارد و غالبا بیشتر سرمایه‌گذاران این حوزه متضرر می‌شوند.