جهان‌نما/ بازگشت ریاض به‌سوی دمشق

چرخش سیاست‌های عربستان سعودی نسبت به نظام سوریه و حرکت چراغ خاموش این کشور برای بازگشت به دمشق، ازجمله تحولات مهم منطقه خاورمیانه به‌حساب می‌آید که در سایه اخبار جنجالی، کمتر به آن پرداخته می‌شود. اگرچه مقامات سعودی با گذشت 10سال از آغاز بحران سوریه تأکید دارند که نفوذ ایران در دمشق را تهدیدی برای منافع منطقه‌ای خود می‌دانند، اما به‌نظر می‌رسد سیاست سعودی‌ها برای مقابله با این نفوذ کاملا تغییر کرده است؛ چرا که دیگر خبری از تحریم یا حمایت از گروه‌های شبه‌نظامی نبوده و در عوض، رویکرد جدیدی برای تقویت حضور عربی در سوریه مشاهده می‌شود. جالب آنکه همزمان با نمایان شدن نشانه‌های تغییر در سیاست‌های رسمی عربستان نسبت به دمشق، اطلاعات غیررسمی نیز از طریق رسانه‌ها در این‌باره منتشر شده است. شبکه الجزیره به تازگی در گزارشی به نقل از یک مقام ارشد در وزارت کشور سعودی مدعی شده؛ «مزاج سیاسی سران کشور درخصوص پرونده سوریه به کلی تغییر کرده است. بسیاری از افراد سرشناس در خانواده حاکم، به‌ویژه محمد بن‌سلمان خواهان بازگشت به دمشق و عادی‌سازی‌ روابط با دولت بشار اسد هستند.» پیش از این خبرگزاری رویترز هم درباره سفر محرمانه خالد الحمیدان، رئیس سازمان اطلاعات سعودی به دمشق افشاگری کرده بود. اگرچه افشاگری رویترز از سوی مقامات هیچ‌یک از 2کشور تأیید یا تکذیب نشد، اما سفر یک هیأت دولتی سوریه به ریاست وزیر گردشگری این کشور به ریاض، آن هم تنها یک هفته پس از انتشار گزارش رویترز، به‌عنوان نشانه‌ای از برنامه سوریه و عربستان برای عادی‌سازی‌ روابط تفسیر شده است؛ برنامه‌ای که فعلا دور از چشم رسانه‌ها پیش می‌رود. این چرخش را می‌توان نقطه عطف اساسی در مسیر تحولات سیاسی منطقه خاورمیانه، پس از انقلاب‌های بهار عرب در سال2011 به‌شمار آورد؛ انقلاب‌هایی که دگرگونی ژئوپلیتیک بزرگی را به همراه داشت و یکی از نتایج آن، نبرد مستقیم عربستان علیه نظام حاکم بر سوریه بود. باید توجه داشت که سعودی‌ها در ابتدا، مهم‌ترین حامی مخالفان اسد و در حقیقت، اصلی‌ترین بازیگر میدانی بحران سوریه به شمار می‌رفتند. حمایت‌های مالی گسترده و تامین تسلیحات استراتژیک، نظیر موشک‌های ضد‌تانک آمریکایی برای شبه‌نظامیان مخالف اسد، تنها بخشی از تأثیر سعودی‌ها در تحولات داخلی سوریه از سال2011 بوده است. اما این موج گسترده که با همراهی کشورهایی نظیر ترکیه و قطر تشکیل شده بود به‌تدریج با ورود حامیان بشار اسد به صحنه، متوقف شد و گروه‌های مورد حمایت عربستان سعودی، یکی بعد از دیگری در نبردهای میدانی مقابل ارتش سوریه و متحدانش شکست خوردند. مجموعه این تحولات در کنار حذف بخشی از نیروهای مؤثر در سیاست خارجی عربستان سعودی (نظیر محمد بن نایف و بندر بن سلطان)، زمینه را برای تغییر رویکرد عربستان در پرونده سوریه مهیا کرد. به‌عبارت دیگر می‌توان گفت؛ اکنون با گذشت 10سال از بحران سال2011، نه‌تنها سعودی‌ها دولت اسد را به‌عنوان یک واقعیت غیرقابل انکار پذیرفته‌اند بلکه بقای آن را به نفع سیاست‌های منطقه‌ای خود می‌دانند.

حرکت به‌سوی کاهش تنش با ایران
با وجود آنکه رسانه‌های رسمی سعودی تلاش دارند تا بازگشت این کشور به سوریه را بخشی از سیاست‌های اصلی ریاض در جهت مقابله با نفوذ ایران معرفی کنند، اما به‌نظر می‌رسد یکی از اهداف ثانویه این چرخش‌ها، کاهش تنش با ایران و عبور از پرونده‌های مورد اختلاف میان طرفین است. شبکه الجزیره در گزارش خود با اشاره به این موضوع به نقل از منبع آگاه سعودی گزارش می‌دهد: ولیعهد سعودی تلاش می‌کند تا از طریق رابطه با سوریه و تاکید بر نبود هیچ‌گونه برنامه‌ای برای براندازی نظام بشار اسد، به نوعی اعتماد ایران در مسائل منطقه‌ای را جلب کند. جالب آنکه مشابه این رویکرد در پرونده یمن نیز مشاهده می‌شود؛ به‌گونه‌ای که محمد بن سلمان، با گذشت 5سال از جنگ خونین یمن در مصاحبه اخیر خود از جنبش انصارالله به‌عنوان نیرویی عربی یاد کرده که هیچ منعی برای تعامل با آن به ‌منظور پایان دادن به بحران‌های نظامی وجود ندارد. بن سلمان طی سال‌های گذشته جنبش انصارالله را گروهی تروریستی می‌نامید که مذاکره با آن اشتباه است. از سوی دیگر، برهم صالح، رئیس‌جمهور عراق نیز با اشاره به برگزاری گفت‌وگوهای سعودی-ایرانی تأکید کرده؛ «این مذاکرات محدود به مسائل مستقیم 2کشور نبوده است و برخی پرونده‌های منطقه‌ای را هم در بر می‌گیرد.» روزنامه القدس العربی در تحلیل سیاست‌های عربستان می‌نویسد: بدون شک برنامه کاهش تنش با ایران، پس از روی کار آمدن بایدن در دستور کار مقامات ارشد ریاض قرار گرفته؛ به‌ویژه که بحران‌های نظامی و رقابت‌های منطقه‌ای با ایران طی سال‌های گذشته هزینه سنگینی را بر اقتصاد عربستان تحمیل کرده است. اما در عین حال نباید فراموش کرد که هرگونه تلاش سعودی‌ها برای افزایش حضور در دمشق، به‌معنای برنامه این کشور برای مهار نفوذ ایران خواهد بود، اگرچه به روش‌هایی متفاوت از سال‌های گذشته. بر این اساس می‌توان پیش‌بینی کرد که سیاست‌هایی نظیر اعطای وام و سایر کمک‌های اقتصادی به سوریه، با پیش شرط کاهش حضور نظامی یا نفوذ سیاسی ایران در این کشور مطرح خواهد شد. پیش از این روزنامه نیویورک‌تایمز نیز در گزارشی مدعی شده بود که امارات در ازای تقدیم کمک‌های اقتصادی و زمینه‌سازی‌ برای بازگشت سوریه به اتحادیه عرب از دولت اسد خواسته پایگاه‌های موشکی نزدیک به محور مقاومت در خاک این کشور را محدود کند. البته تا‌کنون اعتبار هیچ‌یک از این گزارش‌ها توسط مقامات دولتی یا امنیتی سوریه تأیید نشده است.
تمام این ها در حالی است که سوریه بحران اقتصادی بی‌سابقه‌ای را پشت سر می‌گذارد، به‌گونه‌ای که ارزش پول ملی این کشور حتی نسبت به اوج دوران جنگ داخلی نیز سقوط چشمگیری داشته است. از سوی دیگر، تحریم‌های آمریکا راه را بر هرگونه سرمایه‌گذاری یا همکاری برای بازسازی ویرانی‌های باقی مانده از جنگ 10ساله نیز بسته است. در این شرایط باید دید دولت سوریه با چه سیاستی به استقبال کشورهای عربی نظیر عربستان خواهد رفت که پس از یک دهه حمایت مالی از شبه نظامیان و تحریم، حالا با وعده کمک‌های اقتصادی به دمشق بازگشته‌اند.