اقلیم
کشت برنج و هندوانه با وجود بحران آب در لرستان
شرکت آب منطقه‌ای لرستان افت شدید ذخایر آب زیرزمینی را نتیجه برداشت‌های بی‌رویه از سوی کشاورزان اعلام می‌کند
ستاره حجتی- خبر‌نگار
بارش باران در لرستان 40درصد کاهش یافت؛ هرچند این مسئله تکراری و سال‌هاست موضوع مدیریت آب نه‌تنها جای‌جای لرستان و کشور، بلکه آسیا و شمال آفریقا ورد زبان کارشناسان علوم آبی شده، اما انگار هیچ‌وقت راه‌حلی ندارد. این چالش در شرایطی مطرح می‌شود که جغرافیای نیمه‌بیابانی و خشک ایران و تاریخ کشاورزی نشان می‌دهد روزگاری علم مدیریت آب در آن به‌خوبی در بهره‌برداری از آب‌های سطحی و زیرزمینی به‌کار گرفته می‌شد و اسناد تاریخی مدون کمتر نشانی از خشکسالی‌های بزرگ در ایران دارد. امروز اما کاهش باران و چالش مدیریت این منبع زیستی در سرزمینی که هیچ‌وقت جزو مناطق باران‌خیز جهان نبوده، کار را به جایی رسانده که سفره‌های آب زیرزمینی هم خالی شود؛ موضوعی که اعداد و ارقامش در لرستان بزرگ و چشمگیر است.
تناقض آماری در سطح زیرکشت
درست با شروع خرداد، شرکت آب منطقه‌ای لرستان هشدار تابستان بحرانی را در پی کاهش بارندگی به شهروندان داد. این هشدار نه فقط برای مصرف خانگی بلکه به‌طور خاص و ویژه درباره کشاورزی بیان شد. بنابر اعلام سازمان جهادکشاورزی لرستان، برخی محصولات چون سیب‌زمینی و چغندر جزو محصولات اساسی هستند که در عین حال حدود 80درصد سطح زیرکشت این دو محصول به‌صورت بارانی آبیاری می‌شود.
همچنین با وجود ممنوعیت کشت برنج در لرستان از سال 97، این محصول همچنان کشت می‌شود. مسئله‌ای که معاون بهبود محصولات سازمان، دلیل آن را نبود اهرم قانونی برای مقابله با کشت‌های نامتناسب با الگوی کارشناسی می‌داند. جواد صالحیان با تأکید بر اینکه سازمان جهادکشاورزی هیچ اهرم قانونی‌ای در اختیار ندارد و فقط می‌تواند در بخش‌های ترویجی و آموزشی فعالیت کند، می‌گوید: «با وجود این، سازمان جهادکشاورزی استان برای جلوگیری از کشت محصولات آبدوست طی 3سال گذشته هیچ‌گونه خدمات حمایتی برای تامین نهاده، کود و تسهیلات به کشاورزان این گروه محصولات ارائه نداده است.»او ادامه می‌دهد: «براساس مدارک و مستندات سال گذشته 9700هکتار کشت برنج ثبت سامانه شده، ولی در واقعیت 13هزار هکتار سطح زیرکشت برنج در استان وجود دارد که در تلاش هستیم آن را کاهش دهیم.»
کشت گسترده محصولات جالیزی
آمارهای اعلام شده از سوی سازمان جهادکشاورزی لرستان نشان می‌دهد علاوه بر برنج، کشت محصولات جالیزی مانند هندوانه، خیار، گوجه، سبزی و محصولاتی مانند سیب‌زمینی در این استان مقبولیت ویژه‌ای از سوی زارعان دارد. براساس همین داده‌ها، سالانه بیش از ۸۰ هزار تن هندوانه در این استان کشت می‌شود که البته نسبت به سال‌های نخستین دهه ۹۰، ۵۰ درصد کاهش داشته است. همچنین گوجه‌فرنگی سالانه بیش از ۴۰هزار تن تولید می‌شود که با ۲۰۰تن کاهش نسبت به سال‌های گذشته تغییر معناداری نداشته است. دلیل این کاهش اندک هم نبود صنایع تبدیلی عنوان شده است. سیب‌زمینی هم با کشت ۲۷۰هزار تن در شهرهای پلدختر، کوهدشت، چنگر و جنوب خرم‌آباد از کشت‌های بسیار پرطرفدار دهقانان است.
محصولمان از دست می‌رود
با وجود این، کشاورزانی که شاید با یک نگاه کلی آنها را محکوم بدانیم هم دلایل خودشان را بیان می‌کنند. عبدالله عراقی، یکی از این کشاورزان است که از قضا برنج کشت می‌کند. او می‌گوید: «ما نمی‌توانیم برخی محصولات را کشت کنیم؛ چون صنایع تبدیلی آن را نداریم و محصولمان حین جابه‌جایی از دست می‌رود. چند محصول را می‌شناسید که بتوان در مسافت‌های طولانی و بدون یخچال جابه‌‌جا کرد یا درصورت فروش نرفتن بتوان آن را بلندمدت نگهداری کرد؟» او ادامه می‌دهد: «آب نیست، ما هم می‌دانیم آب نیست، اما حالا که آب نداریم، نانمان هم بریده شود؟ بیشتر کشاورزانی هم که از چاه‌ها برداشت می‌کنند، کشاورزان غیربومی هستند و مسئولان بر کار آنها نظارت کنند.»
زمین اجاره‌ای ارزان است
محمدصالح حمیدی از همدان به لرستان آمده و با اجاره زمین کشاورزی معیشت می‌کند. او که به‌گفته خودش برای آبیاری هندوانه از حفر چاه استفاده می‌کند و حدود 2کیلومتر آب را با لوله‌گذاری به زمینش می‌رساند، می‌گوید: «زمین در همدان گران‌تر است؛ یعنی مبلغ اجاره زمین‌های کشاورزی هم بالاست؛ به همین دلیل اینجا مقرون به صرفه‌تر است.»
اجاره‌های رایگان
براساس بررسی‌های همشهری طی ۱۰ سال گذشته همه مسئولان جهادکشاورزی و مدیران شرکت آب منطقه‌ای مهم‌ترین دلیل هدررفت منابع آبی در بخش کشاورزی را آلوده شدن آب به سموم و کودهای شیمیایی و همچنین تبعیت نکردن از الگوی کشت منطبق بر شرایط آبی ناشی از حضور کشاورزان اجاره‌ای و غیربومی اعلام کرده‌اند. یک جست‌وجوی ساده نشان می‌دهد اراضی کشاورزی لرستان به قیمت‌های نازلی برای رهن و اجاره گذاشته می‌شوند و وب‌سایت‌های تبلیغاتی پر از آگهی‌های اجاره اراضی کشاورزی لرستان است. اجاره و رهن هر هکتار زمین کشاورزی در لرستان از ۱۰ میلیون رهن و اجاره ۵ میلیون تومان شروع شده و تا سقف ۳۰ میلیون تومان ادامه پیدا می‌کند. با این حال، تعداد فراوانی از این آگهی‌ها به دریافت مبلغ ۱۰، ۱۳ یا 20میلیون تومان ودیعه بسنده کرده و حتی اجاره ماهانه را درنظر نمی‌گیرند؛ نکته‌ای که مشکل اقتصادی بزرگی در معیشت مردم را درشت‌نمایی می‌کند.
محصولات ممنوعی که کشت می‌شوند
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای لرستان نیز افت شدید ذخایر آب زیرزمینی به‌دلیل برداشت‌های بی‌رویه کشاورزی را تأیید، اما مهم‌ترین دلیل آن را استفاده بی‌رویه از سوی کشاورزان مهاجر قلمداد می‌کند.
داریوش حسن‌نژاد ممنوعیت‌های مصوب که تا امروز به گواه خود مسئولان استان اجرانشده را نتیجه کاهش شدید آب‌های زیرزمینی و آب‌های سطحی عنوان می‌کند و می‌گوید: «کاهش نزولات آسمانی و مواجهه با خشکسالی در سال آبی پیش‌رو نیاز به مشارکت و همدلی همه آحاد مردم به‌ویژه بهره‌برداران، کشاورزان و همه دستگاه‌های مربوطه دارد. به‌منظور مدیریت آب و استفاده بهینه باید از ورود کشاورزان غیربومی و مهاجر و اجاره زمین به این افراد که اقدام به کشت محصولات آبدوست می‌کنند، جلوگیری شود. همچنین انتقال آب به اراضی دیم باید محدود شود و همه چاه‌های کشاورزی به کنتور هوشمند مجهز شوند.»
مدیرعامل آب منطقه‌ای بایدها را بر محورهایی قرار داده که در حوزه وظایف سازمانی دستگاه تابعه‌اش قرار دارد.
نیاز به تصمیم جمعی است
با این حال برخی کارشناسان بر این باورند که حل این بحران در گرو اتخاذ یک تصمیم و اجرای میان‌دستگاهی است. کارشناس منابع طبیعی در این‌باره می‌گوید: «قانون حوزه اختیارات متفاوتی به 2دستگاه امور آب و سازمان جهادکشاورزی داده که به کارگیری هر دو در کنار هم کارایی دارد.»مریم رضایی ادامه می‌دهد: «تصمیم‌گیری منسجم و اجرای هماهنگ سیاست‌های ترویجی، آموزشی، تدقیق نظارت بر حوزه مصرف آب کشاورزی، استفاده از اهرم‌های قانونی و قضایی در برخورد با متخلفان، هماهنگی و رایزنی با دستگاه‌های اقتصادی برای گسترش صنایع تبدیلی محصولات کشاورزی منطبق با اقلیم، همه و همه می‌تواند در این خصوص راهگشا باشد.»
