تالاب‌های تشنه چهارمحال و بختیاری

خاطره حسین زاده-خبرنگار

چهارمحال و بختیاری اگرچه سرچشمه رودخانه‌های زاینده‌رود، کارون و بخشی از رودخانه دز است، اما تغییر اقلیم و به دنبال آن تغییر بارش‌ها از برف به باران و افزایش دما این استان را طی یک دهه اخیر با پدیده خشکسالی مواجه کرده.
خشکیدگی 60هزار هکتار از جنگل‌های زاگرس و 500هکتار از مراتع و گون‌زارهای استان، ممنوعه و بحرانی شدن همه 10دشت اصلی استان، فرونشست دشت‌ها، خشک شدن 58درصد آب چشمه‌ها، قنات‌ها و چاه‌ها، شکل‌گیری چشمه‌های گرد و خاک و گسترش پدیده بیابان‌زایی بخشی از تبعات خشکسالی در این استان بوده که به شدت متوجه منابع طبیعی و محیط‌زیست آن است.
تالاب‌های استان نیز در 10 سال گذشته با کاهش شدید آورد آب مواجه بودند و بخشی از این تالاب‌ها خشک شده بود به نحوی که در سال 96 میزان آورد آب تالاب بین‌المللی چغاخور با کاهش 85درصدی نسبت به سال گذشته آن به 5میلیون و 500هزار مترمکعب رسید.
این وضعیت اگرچه در سال98 با بارش‌های سیل‌آسای بهاری بهبود یافت و به ویژه تالاب چغاخور را از خطر خشکیدگی رهایی داد، اما پس از آن و به ویژه در سال آبی1400-1399 دوباره سایه خشکسالی بر حیات تالاب‌های مهم این استان سایه افکند و نگرانی‌ طبیعت‌دوستان، فعالان محیط‌زیست و مردم محلی این مناطق را تشدید کرد.
برخی کنشگران و فعالان محیط‌زیست معتقد هستند برای حفظ حیات تالاب‌ها و جلوگیری از خشکیدگی آن باید حق‌آبه این زیستگاه طبیعی در مقایسه با فعالیت‌های صنعتی و کشاورزی متناسب با شرایط خشکسالی محفوظ بماند.

کسری آب در 2تالاب بین‌المللی 
چهارمحال و بختیاری دارای تالاب‌های مهم و بین‌المللی چغاخور و گندمان است که هریک ارزش علمی و طبیعی بالایی دارند و در فصول مختلف سال میزبان گردشگران و دوستداران طبیعت و محیط‌زیست هستند. 
این 2 تالاب مهم در شهرستان بروجن قرار دارند؛ شهرستانی که در سال آبی جاری حدود 50 درصد کمبود بارش دارد و همین موضوع نگرانی‌ها را نسبت به کاهش آب تالاب، تغییر اکوسیستم منطقه و به خطر افتادن حیات محیط‌زیست منطقه تشدید کرده است.
به گفته مدیرکل حفاظت محیط زیست چهارمحال و بختیاری، آورد آب در تالاب‌های استان در سال آبی جاری کاهش یافته و هر 2 تالاب مهم استان با کسری حجم مواجه هستند.
«شهرام احمدی»‌ با بیان اینکه امسال 65 درصد حجم تالاب چغاخور پر شده در حالی که در سال 98 این تالاب به طور کامل پر بود، می‌گوید: حجم آب در تالاب چغاخور 39 میلیون مترمکعب است و تلاش می‌شود با کمک جوامع محلی و برنامه‌ریزی در بروجن، حق‌آبه تالاب محفوظ بماند. تالاب گندمان هم پس از اینکه به مدت 4سال خشک شده بود در سال 91 احیا شد، اما اکنون به دلیل کاهش 47 درصدی بارش‌ها در این منطقه با کسری مخزن مواجه است.
مدیرکل حفاظت محیط‌زیست چهارمحال و بختیاری به وضعیت تالاب گندمان نیز اشاره و اظهار می‌کند:‌ با بستن دریچه‌های خروجی تالاب سعی کردیم مانع خروج آب شویم، اما همچنان آورد آب در تالاب کم و با کاهش حجم روبه‌روست.
با این وجود فعالان محیط‌زیست بر این عقیده هستند که در شرایط خشکسالی هم می‌توان با مدیریت صحیح مانع از به خطر افتادن حیات محیط‌زیست و از جمله تالاب‌ها شد.

کشاورزی در حاشیه تالاب‌ها
یکی از کنشگران و فعالان محیط زیست چهارمحال و بختیاری معتقد است فعالیت‌های صنعتی و کشاورزی به ویژه در زمان خشکسالی در حاشیه تالاب‌ها بدون توجه به حق‎آبه تالاب‌ها حیات آن را به خطر می‌اندازد.
«هومان خاکپور» با بیان اینکه در شرایط خشکسالی که با محدودیت منابع آب مواجه هستیم باید در مصارف صنعتی و کشاورزی تجدیدنظر شود، می‌گوید: باید آب مصرفی در این بخش‌ها را متناسب با شرایط خشکسالی اصلاح کرد تا حق‎آبه تالاب‌ها نیز در نظر گرفته شود در غیر این صورت تالاب‌ها با چالش جدی مواجه می‌شوند.
وی با بیان اینکه حق‎آبه تالاب‌ها در چهارمحال و بختیاری به خوبی رعایت نمی‌شود، ادامه می‌دهد: در تقسیم‌بندی منابع آب، حق‌آبه تالاب‌ها در آخرین اولویت قرار دارد که همین موضوع زمانی که با خشکسالی و کم‌آبی همراه شود به شدت تالاب‌ها را با خطر خشکیدگی و کاهش حجم آب مواجه می‌کند. 
این فعال محیط‌زیست با ابراز نگرانی درباره کم آب شدن تالاب‌های استان اظهار می‌کند: آب را با راندمان بسیار پایین در اختیار بخش کشاورزی در حاشیه تالاب‌ها قرار می‌دهند که تهدیدآفرین است و بارها بر  اصلاح الگوی کشت تاکید شده. این در حالی است که نه تنها اصلاح الگوی کشت در حاشیه تالاب‌های استان اصلاح نشده بلکه همان کشاورزی آب‌بر با بهره‌وری پایین در حال اجراست که به شدت حیات تالاب‌های چغاخور و گندمان را به ویژه در شرایط خشکسالی تهدید می‌کند.
به گفته وی، طبق اصول و ضوابط موجود پس از تامین آب آشامیدنی، اولویت با حق‌آبه محیط زیست است و پس از آن کشاورزی و صنعت قرار دارد،‌ اما ترتیب این اولویت در استان به خوبی رعایت نمی‌شود که می‌طلبد در این زمینه تلاش بیشتری صورت گیرد. 

درباره چغاخور و گندمان
تالاب بین‌المللی چغاخور یکی از زیباترین و بزرگترین تالاب‌های چهارمحال و بختیاری است. این تالاب که در سایت رامسر ثبت شده در نزدیکی شهر بلداجی و در مسیر شهرکرد به خوزستان قرار دارد و بر اساس مطالعه رتبه‌بندی تالاب‌ها، رتبه هشتم در بین 75 تالاب مهم کشور را به خود اختصاص داده است.
از انواع پرندگان دائمی یا مهاجر که در تالاب چغاخور شناسایی شده است می‌توان به انواع مرغابی، غاز و اردک، آنقوت، چنگر، انواع حواصیل، لک‌لک سفید، خروس کولی و فلامینگو اشاره کرد. در این تالاب بین‌المللی غیر از پرندگان انواع آبزیان نیز زیست می‌کنند که ماهی کپور و کولی از مهمترین آنها به شمار می‌رود و همچنین زیست نوعی ماهی از خانواده گامبوز «ماهی گورخری» در این مکان است. تالاب گندمان هم با 980 هکتار وسعت و 2219 متر ارتفاع از سطح دریا جزو 10 تالاب برتر پرنده‌نگری ایران و مهم‌ترین زیستگاه جانوری کشور برای اسکان دائم پرندگان بومی و تخم‌گذاری پرندگان مهاجر است. این تالاب در 70 کیلومتری مرکز استان قرار دارد و زیستگاه 11 گونه ماهی و 48 گونه پرنده بومی و مهاجر مانند انواع اردک، خوتکا، عقاب، دلیجه، کبک، تیهو، درنا، فلامینگو، غاز خاکستری و قو است. همه ساله اواخر فصل پاییز انواع مختلفی از پرندگان نواحی سردسیر شمالی جهت گذران دوره زمستان و تخمگذاری به این تالاب مهاجرت می‌کنند.