لزوم بازطراحی محیط شهری پس از بحران کرونا

پگاه جعفری‌حقیقت‌پور ـ دستیار مدیرکل مالی و اداری معاونت فنی و عمران شهرداری تهران

شهرها بیشتر ساکنان جهان را در خود جای داده و مراکز رشد اقتصادی و نوآوری هستند. با وجود این، تمرکز بالای افراد و فعالیت‌ها در شهرها آنها را در مقابل عوامل استرس‌زای مختلف مانند بلایای طبیعی و مصنوعی آسیب‌پذیر می‌کند. با درک این موضوع، طی چند دهه گذشته، تحقیقات گسترده‌ای در مورد تأثیرات طیف گسترده‌ای از بلایا بر شهرها و اقدامات لازم برنامه‌ریزی، بازیابی و سازگاری که برای مقابله با این بلایا باید انجام شود، منتشر شده است. 
از همان روزهای ابتدایی بحران کووید 19، جامعه علمی دائماً در تلاش است تا موضوعات مختلفی مانند مکانیسم‌های پیشگیری از انتشار ویروس، تأثیرات زیست‌محیطی، اقتصادی - اجتماعی، برنامه‌ها و سیاست‌های لازم برای بهبود و سازگاری با شرایط را روشن کند. مفهوم لزوم بازطراحی محیط شهری از آنجا نشات می‌گیرد که در همین همه‌گیری جهانی شاهد معضلات متعدد فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی بودیم که تمامی این موارد ناشی از 2عامل مهم عدم‌ساخت فضای شهری براساس معیار‌های فنی-مهندسی و عدم‌آموزش لازم و صحیح به شهروندان است. اکنون بشر به دوران تاریکی بازگشته و درباره ویروس کرونا اطلاعات کاملی ندارد، دیگر همه کشورها چه غنی و چه فقیر، چه توسعه‌یافته و چه نیافته، 4اصل ماسک زدن، شست‌وشوی مداوم دست‌ها، فاصله‌گذاری اجتماعی و رفتار دقیق در ارتباطات اجتماعی را درنظر می‌گیرند، اما در برخی کشورها و جوامع شهری مانند ایران و شهر تهران، شهروندان حتی به توصیه‌هایی مانند ماسک زدن یا نزدن شک دارند و این امر نشان می‌دهد که متأسفانه برخی از شهروندان ابتدایی‌ترین اطلاعات را درباره این بیماری ندارند که این امر ناشی از کمبودهای اساسی و ریشه‌ای در زمینه آموزش‌های لازم و صحیح برای مواقع بحرانی و یک مشکل فرهنگی-اجتماعی است که باید در درجه اول اقدامات عملی در جهت بازطراحی محیط شهری انجام شود؛ زیرا تا آگاهی نسبت به مسئله‌ای درست نباشد سیستم به‌خوبی عمل نخواهد کرد. لزوم فاصله‌گذاری فیزیکی، هم‌اکنون در بسیاری از شهرهای دنیا طراحی فضای شهری به سمت توسعه فضاهای باز و نیمه‌باز و عریض‌تر شدن پیاده‌روها پیش می‌رود تا امکان حضور افراد با رعایت فاصله فیزیکی فراهم شود.
 بافت‌های شهری ایران به‌خصوص بافت‌های جدیدتر، بیشتر تحت‌تأثیر این شرایط قرار گرفته است، به‌طور مثال در محلات غربی تهران (سعادت آباد، پونک، محلات منطقه ۲۲ و... )، پیاده‌روهای استاندارد با عرض مناسب به‌ندرت مشاهده می‌شود؛ درحالی‌که در بسیاری شهرهای دنیا، تلاش بر این است که بیش از پیش بخشی از معبر سواره نیز در اختیار معبر پیاده قرار گیرد تا حضور افراد در سطح شهر با رعایت موارد لازم میسر شود. برای حل این مشکل می‌توان به زمینه‌های مهندسی روی آورد. یکی از شاخص‌های اساسی که امروزه در دنیا حل شده است و در کشور ایران در ابتدای راه قرار دارد بحث خیابان کامل است. از تعریف خیابان کامل به خوبی می‌توان به نقش پررنگ و اساسی آن در بحران همه‌گیری کرونا پی برد؛ زیرا هم باعث دسترسی راحت و در کمترین زمان شهروندان به نیاز‌های خود در دوران قرنطینه می‌شود و هم به جهت ایجاد راه‌ها و پیاده‌روهایی با طول و عرض مناسب سبب رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی شده که یکی از اصل‌های اساسی پیشگیری از کروناست.
 در حوزه‌ای دیگر می‌توان اشاره داشت که یکی دیگر از مهم‌ترین مسائلی که باید در دوران پساکرونا پیگیری کرد، ایجاد شهرهای تاب‌آور است که به اعتقاد جمعی از صاحب‌نظران اقتصادی و اجتماعی اکنون نباید به زندگی متراکم فعلی برگشت؛ زیرا شهرهای بزرگ در برابر انواع ویروس و حادثه‌ها آسیب‌پذیرترند. 
مثال بارز آن شهرهای بزرگی مانند ریودوژانیرو، لندن و تهران است که این ویروس به‌دلیل بافت شهری متراکم و پرجمعیت این شهرها به سرعت منتشر شده و تعداد زیادی را مبتلا کرده است. در مفهوم طراحی شهری می‌توان گفت که تاب‌آوری یک بحث نوظهور و بسیار مهم تلقی می‌شود که شامل آسیب‌پذیری کمتر و انعطاف‌پذیری بیشتر شهرها در برابر تنش‌ها و حوادثی مانند «بلایای طبیعی مانند سیل، زلزله و رانش زمین»،  «سوانح مانند بمباران هوایی، انفجار، بمباران شیمیایی و میکروبی، آتش‌سوزی، سرقت و جرم و جنایت» و  «ویرانی‌های بوم‌شناختی مانند آلودگی هوا، باران اسیدی، خشکسالی و تخریب منابع طبیعی» می‌شود. یک شهر تاب‌آور باید در مواقع اضطراری به سرعت به شرایط جدید پاسخ داده و با کمترین آسیب به‌کار خود ادامه دهد. در بحث تاب‌آوری نیز می‌توان به وضوح نیاز به افزایش آگاهی عمومی و آموزش‌های لازم را لمس کرد؛ زیرا اساس هر تغییری آگاهی است. به سبب بحران کرونا پایه و اساس زندگی نوین دچار تزلزل شده و امکان دارد در آینده جوامع انسانی به سمت زندگی شهری با تراکم کمتر سوق پیدا کند؛ از همین رو نیاز به بازطراحی فضای شهری پس از بحران کرونا یک اصل اساسی و مهم تلقی می‌شود.