وقتی زمین، خود را می‌بلعد

لیلا شریف ـ روزنامه‌نگار

خشکسالی دودهه اخیر دلیل خوبی شده است تا برداشت بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی تبدیل به یک عادت شود و ما شاهد بلعیده شدن زمین باشیم. تمام دشت‌های کشور با پدیده فرونشست مواجه هستند و تهران هم از ماجرا عقب نمانده است. معاون فنی سازمان نقشه‌برداری در سال98، بیشترین نرخ فرونشست در تهران را مربوط به جنوب و جنوب غرب، جنوب شرق به‌ویژه در مناطق ورامین و قرچک دانست و اعلام کرد که پدیده فرونشست از سوی بزرگراه آزادگان به داخل شهر تهران در حال نفوذ است. برای بررسی تأثیر خشکسالی بر فرونشست زمین، با امیر شمشکی، کارشناس آب‌های زیرزمینی صحبت کردیم. او معتقد است به‌طور کلی در بحث فرونشست زمین، مدیریت برداشت غیراصولی از منابع آب زیرزمینی نسبت به خشکسالی اثرگذاری بیشتری دارد.


 آقای شمشکی! آیا هر نوع فرونشست زمین را می‌توان ناشی از خشکسالی دانست؟
متأسفانه وحدت رویه‌ای از نظر ذهنی در رابطه با فرونشست زمین وجود ندارد؛ البته این به‌معنای نبود تعریف مشخص نیست، مسئله این است که برخی از افراد حتی نشست‌های ناشی از فعالیت‌های عمرانی را در این دسته می‌دانند. فرونشست ناحیه‌ای زمین پدیده‌ای است که بر اثر برداشت آب‌های زیرزمینی رخ می‌دهد، بنابراین ما نباید هر نوع فرونشست زمین را در این دسته جای دهیم.
 براین اساس باید گفت که چند نوع فرونشست وجود دارد؟
فرونشست براثر برداشت نفت، معدن‌کاری، حفاری‌های زیرزمینی مانند حفاری مترو و... در این دسته قرار می‌گیرند اما فرونشست زمین تحت‌تأثیرخشکسالی یک بحث جداگانه است.
 خشکسالی به چه شکل بر فرونشست زمین اثر می‌گذارد؟
برداشت بی‌رویه، دلیل اصلی فرونشست ناحیه‌ای شناخته می‌شود. درواقع زمانی که به‌دلیل نبود آب در یک دشت، میزان تخلیه آب‌های زیرزمینی از تغذیه پیشی بگیرد، ما شاهد فرونشست خواهیم بود. در این میان نباید فراموش کرد که نوع خاک نیز در این روند اثرگذار است و خاک باید قابلیت نشست داشته باشد تا این اتفاق بیفتد. درواقع اگر در یک مخزن آب زیرزمینی حجم قابل‌توجهی آب از دست برود اما خاک خاصیت تراکم‌پذیری نداشته و بیشتر از شن و ماسه باشد، پدیده فرونشست رخ نمی‌دهد. به‌عبارت دیگر باید بدانیم که برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی تنها در شرایطی که خاک از نوع ریزدانه باشد به فرونشست زمین ختم می‌شود و نباید بگوییم که هر برداشتی از آب‌های زیرزمینی منجر به فرونشست زمین می‌شود.
 چه شیوه برداشت از آب‌های زیرزمینی مشکل‌ساز است؟
چاه، چشمه و قنات، سه مدلی هستند که امکان دستیابی به آب‌های زیرزمینی را مهیا کرده‌اند و چاه‌ها نقش اساسی در این حوزه دارند و عمده مشکلات ما حول این محور شکل گرفته است. چاه‌های عمیق، آب‌هایی را از سفره‌های زیرزمینی برداشت می‌کنند که دوره تجدیدپذیریشان بسیار طولانی است. مشکل اصلی فرونشست زمین نیز در دشت‌ها به‌دلیل استفاده از چاه‌های عمیق رخ می‌دهد، چراکه این چاه‌ها تنها با تکیه بر نیازهای کشاورز و بدون توجه به داشته‌های زمین فعالیت و به طبیعت صدمات جبران‌ناپذیری وارد می‌کنند.
 بنابراین باید گفت که خشکسالی در چه مواردی موجب فرونشست زمین می‌شود؟
در رابطه با آبخوان‌های بزرگ در دشت‌های اصلی کشور -که در شرایط فعلی از آنها بهره‌برداری بی‌رویه صورت می‌گیرد- ترسالی و خشکسالی تأثیر چشمگیری ندارند چون از ذخایر چندین هزارساله آبخوان برداشت می‌شود. اما نگرانی اصلی ما در مورد دشت‌هایی است که پتانسیل‌های زمین‌شناسی را برای فرونشست دارند. ناگفته نماند که فرونشست‌هایی که براثر خشکسالی رخ می‌دهند، نرخ‌های بالایی ندارند. اگر به‌عنوان مثال بگوییم در دشت تهران به شکل بیشینه شاهد فرونشست 18سانتی متری در سال هستیم، این میزان در سال‌های مختلف ثابت می‌ماند و تغییر چندانی رخ نمی‌دهد. فرونشست بیشتر در محل‌هایی که خاک مستعد است و آب به شکل غیراصولی از زمین برداشت می‌شود، رخ می‌دهد. به‌عبارت دیگر اگر بخواهیم با دید واقع‌نگر دست به تحلیل شرایط بزنیم، باید بگوییم در شرایطی که خشکسالی رخ داده است، آب سطحی چندانی در دسترس نیست و شاهد افزایش برداشت‌های غیراصولی از آب‌های زیرزمینی هستیم و کشاورزان به هر شکل می‌خواهند آب مورد نیاز خود را تأمین کنند. در این شرایط، فرونشست زمین شدت بیشتری به‌خود می‌گیرد و در واقع اگر خشکسالی با برنامه‌ریزی همراه نشود و تنها هدف تأمین نیاز آب برای کشاورزی باشد، حتی در دشت‌هایی که احتمال فرونشست کمی دارند، شاهد فرونشست خواهیم بود.
 کدام نقاط ایران بیشتر با بحث فرونشست درگیر هستند؟
در شمال کشور تنها استان گلستان و شهر گرگان درگیر هستند، در آذربایجان نیز تا چند سال پیش تنها بخش‌هایی از آذربایجان شرقی مانند شبستر با این موضوع دست و پنجه نرم می‌کردند اما هم‌اکنون در اطراف دریاچه ارومیه نیز شاهد این اتفاق هستیم. عمده فرونشست‌ها را در دشت‌های حاشیه البرز، درواقع از مشهد تا آذربایجان داریم و در دشت‌های مشهد، نیشابور، سبزوار و تاحدودی دشت‌های استان سمنان، شاهد این پدیده هستیم. پای مسئله فرونشست زمین به دشت‌های ورامین، تهران، شهریار، قزوین و کمی هم دشت زنجان، دشت‌های زاگرس و دشت‌های مرکزی رسیده است. اگر بخواهیم به دشت‌هایی که در سال‌های اخیر به شکل شگفت‌انگیزی با این مشکل روبه‌رو بوده‌اند اشاره کنیم، باید از بیشتر دشت‌های استان اصفهان و تاحدودی کرمان نام ببریم. باز هم نباید فراموش کرد که نوع خاک و مدل دشت بسیار مهم است. شاید یک حد مشخص از خشکسالی در یک دشت منجر به فرونشست شود اما در دشتی دیگر این اتفاق رخ ندهد.
 میانگین فرونشست زمین در تهران چند سانتی‌متر است؟
10سال پیش یکی از استادان، بیشینه فرونشست زمین را 36سانتی متر در یک سال برای تهران مشخص کرد اما در این رابطه اما و اگرهایی بود.
 به‌طور دقیق در مورد تهران آماری وجود دارد؟
بالاترین عددی که در مورد تهران در سال‌های مختلف در سازمان زمین‌شناسی به‌دست آوردیم، در اکثر موارد بیشینه بین16 تا 18سانتی متر بوده است و جالب است که این رقم در تهران از سال83 تاکنون تغییرات چندانی نداشته است.
 آیا نقطه‌ای در ایران وجود دارد که نگرانی فرونشست با کمک باران حل شده باشد؟
سفره‌های زیرزمینی کوچکی در برخی از دشت‌ها وجود دارند که اگر چند سال پر بارش باشد، شرایط مناسبی برای دشت‌ها مهیا می‌شود و در مقابل اگر چند سال شرایط بارندگی مناسب نباشد، پدیده فرونشست رخ می‌دهد. به‌عنوان مثال بخشی از دشت خوزستان با وجود آنکه خاک مستعد فرونشست دارد اما به‌دلیل فراوانی آب، تصور فرونشست زمین در آن منطقه کمی دور از ذهن بود. قبل از سیل سال98 و در سال‌های 96و 97 شاهد بودیم که نقاطی نزدیک اهواز و مرکز خوزستان در مواجهه با فرونشست قرار دارند اما سیل سال98 به کمک این مناطق آمد و پس از سیلاب‌های98 شاهد از بین رفتن آثار فرونشست بودیم. در دشت‌های زاگرس و زنجان نیز چنین تغییراتی رخ داد.