اثرات مخرب تکنولوژی قابل‌مدیریت است
درباره تأثیرات مثبت و منفی پیشرفت تکنولوژی بر جامعه ایران
سیامک زندرضوی ـ جامعه‌شناس
از دهه 30 شمسی پای مظاهر تازه‌ای از تکنولوژی به ایران باز شد. در اوایل سال‌های دهه 40 شمسی، با اجرای قانون اصلاحات ارضی، در ساختار اجتماعی و اقتصادی روستاهای کشور تغییراتی ایجاد شد. از جنبه‌های مثبت تکنولوژی در ایران آن بود که با ظهور ماشین‌آلات مدرن همچون تراکتور، شکل تقسیم کار در نیروی کار در بخش کشاورزی تغییر کرد و ابزارهای بیشتری جایگزین نیروی کار انسان و حیوان شد. این تغییر، فراغت و آسایش بیشتر را برای کشاورزان مالک به همراه داشت. از طرف دیگر، از آنجا که ایران در منطقه نیمه خشک جهان قرار دارد و خشکسالی همواره از مشکلات بزرگ این سرزمین بوده است، پیدایش ابزار جدید انتقال آب، از جمله موتورپمپ‌ها برای کشیدن آب از سفره‌های زیرزمینی، جان تازه‌ای به کشاورزی ایران بخشید و در مناطقی شاهد افزایش سطح زیرکشت بودیم. باید گفت که تکنولوژی‌های تولید برق، به‌ویژه از نوع دیزلی آن از تأثیرگذارترین تکنولوژی‌ها در جوامع روستایی ایران بوده است. با بهره‌گیری از برق، روستاییان موفق شدند با موتورپمپ‌ها آب را از اعماق زمین بالا بکشند و روانه زمین‌های کشاورزی خود کنند. به این ترتیب، زمین‌های کشاورزی در مناطق کم‌بارش نیز سبز شدند و انقلابی در عرصه کشاورزی ایجاد شد. اما این وضعیت پایدار نماند! در سایه مدیریت نادرست در بخش بهره‌برداری از منابع و استفاده بیش از ظرفیت از سفره‌های آب زیرزمینی، شاهد فرونشست اراضی در این نواحی هستیم. پدیده فرونشست موجب از بین رفتن تخلخل در لایه‌های آبرفتی زمین می‌شود و دشت‌ها دیگر توان جذب دوباره آب‌های حاصل از بارش‌ها را نخواهند داشت. این یعنی آنکه حتی اگر بارندگی‌های خوب و منظمی هم صورت بگیرد، سفره‌های آب زیرزمینی نمی‌توانند آب را ذخیره کنند و برای همیشه نابود می‌شوند.
علاوه بر جامعه روستایی، تکنولوژی بر جامعه عشایری نیز اثرات بسیاری گذاشته است. ساده‌ترین و مهم‌ترین اثر، همان بهره‌مندی از روشنایی الکتریکی بوده است. با راه‌اندازی موتورهای برق، عشایر فانوس و شعله‌های آتش را که تنها چند ساعتی روشنایی‌بخش چادرهایشان بود، کنار گذاشتند. ارمغان دیگر تکنولوژی برای کوچ‌نشینان، دسترسی به وسایل حمل‌ونقل ماشینی و ریلی بود که امکان کوچ راحت و سریع‌تر را در مناطق برای آنها فراهم کرد. اثر بسیار مثبت تکنولوژی هم برای جوامع عشایری و هم جوامع روستایی، دسترسی مردمان این جوامع به امکانات پزشکی بوده است. روش‌ها و داروهایی جایگزین روش‌ها و داروهای سنتی روستاییان و عشایر شدند که جان هزاران نفر ازجمله کودکان را از خطر مرگ نجات دادند. با ارتقای سطح پزشکی، متوسط طول عمر در این جوامع افزایش یافت و ما شاهد رشد جمعیتی مناسبی در کشور از دهه 40 و بعد از آن بودیم.
در ارتباط با اثرات تکنولوژی بر شهرنشینان نیز مهم‌ترین تأثیر، همان گسترش شبکه برق‌رسانی و نیز دسترسی به آب لوله‌کشی بهداشتی بود که با کاهش امراض و افزایش سطح بهداشت عمومی، میزان مرگ‌ومیر اطفال بسیار کاهش یافت و جمعیت شهرها نیز رو به ازدیاد رفت. اثرات تکنولوژی بر ارتقای موقعیت زنان شهری نیز قابل توجه بوده است. با شتاب نوسازی ایران، زمینه سوادآموزی زنان بیشتر فراهم شد و آنها موفق شدند که در مدارج عالی تحصیلی نیز مشغول کسب علم شوند. زنان تحصیل‌کرده به‌تدریج وارد بازار کار شدند و ارتقای موقعیت تحصیلی و شغلی، استقلال مالی آنها را به‌دنبال داشت. جالب آنکه این موضوع، ازدواج‌های سنتی را نیز کمرنگ کرد و زنان فرصت یافتند که همسران خود را خارج از مناسبات خویشاوندی انتخاب کنند. اثر جنبی و مهم دیگری که نوسازی بر زنان ایران داشت، کنترل زاد و ولد بود. با رشد آگاهی‌های پزشکی، فاصله فرزندآوری در خانواده‌های ایرانی بیشتر شد و این امر، اوقات فراغت و رفاه بیشتری را برای زنان به همراه داشت. دیگر ابزار تکنولوژی ازجمله ماشین‌های لباسشویی نیز کمک بزرگی به زنان ایرانی چه خانه‌دار و چه شاغل کرده است.
در مورد امروز آنچه واضح است، مهم‌ترین ابزار تکنولوژی که جامعه ایران را همپای جامعه جهانی دگرگون ساخته است، اینترنت و استفاده فراگیر از تلفن‌های همراه هوشمند است. اثرات این تکنولوژی چندگانه است؛ افزون بر آنکه امروز به لطف اینترنت، مراودات انسانی بسیار آسان و از نظر اقتصادی کم‌هزینه شده است، رشد شبکه‌های اجتماعی، امکان تعاملات پایدارتری را میان شهروندان به‌وجود آورده است. آموختن در دنیای کنونی، از وضعیت انحصاری محیط‌های آموزشی خارج شده است و هر کسی هر چیزی را که بخواهد بیاموزد، به راحتی می‌تواند به‌صورت خودآموز فقط با یک گوشی تلفن همراه، در زمان و در مکانی که به اختیار و انتخاب خودش است، فرا بگیرد و از آن‌طرف ایده‌های خود را به‌منظور مدیریت و بهبود وضع محله، شهر و کشور خود با دیگران به اشتراک بگذارد. گسترش شبکه‌های اجتماعی و آنلاین همچنین کمک کرده است که ساختارهای قدرت پاسخگوتر شوند و مجبور باشند که حقوق شهروندان را بیشتر مورد توجه قرار دهند.
اما با وجود این نمی‌توان گفت که اثرات تکنولوژی صد درصد مثبت است! همانطور که گفته شد، پایه‌ای‌ترین ابزار تکنولوژی، برق است، اما هر تولید برقی به افزایش آلاینده‌ها و گرمایش زمین منجر می‌شود، مگر آنکه برق سبز در نیروگاه خورشیدی و بادی تولید شود. یا در عرصه کشاورزی، مدیریت نادرست موتورهای آب کشاورزی منجر به تخریب سفره‌های آب زیرزمینی، فرونشست و نابودی دشت‌ها می‌شود. درباره تکنولوژی اینترنت نیز خطر اعتیاد به اینترنت، درجه‌ای از انزوا و حتی در مواردی پرخاشگری وجود دارد. بنابراین، باید گفت که تکنولوژی در کنار اثرات مثبت بر جوامع انسانی، اثرات مخربی نیز داشته است، اما از آنجا که انسان به این اثرات مخرب آگاه است، می‌تواند با مدیریت، آنها را کنترل کند و به حداقل کاهش دهد.
