وزن‌کشی عملکرد 3دولت در بازار کار

بررسی‌ آمارهای رسمی بازار کار ایران نشان می‌دهد تمام تحولات مثبتی که از سال‌های 93تا 97تحت‌تأثیر بهبود دورنمای اقتصاد سیاسی و خوش‌بینی نسبت به عادی‌سازی مناسبات اقتصادی در بازار کار ایران ایجاد شد، در بهترین حالت نیز نتوانسته است تحولات منفی دوره 84تا 92را جبران کند. به گزارش همشهری، از سال 76 که گردآوری یکپارچه و فصلی اطلاعات بازار کار ایران آغاز شده تا سال 1399، 3 دولت بر سر کار بوده‌اند و بازار کار و جمعیت فعال اقتصادی در هر یک از این دولت‌ها شرایط خاصی را تجربه کرده است. آمارها نشان می‌دهد بهبود نرخ مشارکت اقتصادی در دوره اول (سال‌های 76تا 84) صعودی و ادامه‌د‌ار بوده اما در دوره دوم (سال‌های 84تا 92) دچار افول و فرسایش شده است. در ادامه، تحولات دوره سوم (سال‌های 92تا 99) گرچه شباهت زیادی با دوره اول داشته و به بهبود وضعیت کمک کرده اما بازهم نتوانسته است افول و فرسایش دوره میانی را جبران کند.

نبض بازار کار در 3دولت
نبض بازار کار با بیم و امید در اقتصاد سیاسی تغییر می‌کند و هر حرکتی که قادر باشد دورنمای فعالیت‌های اقتصادی را تغییر دهد، بلافاصله بر نیروی کار، فعالیت بنگاه‌های اقتصادی و مناسبات بازار کار نیز اثر می‌گذارد. خوش‌بینی و امید به بهبود اشتغال و افزایش نرخ مشارکت اقتصادی می‌انجامد و بدبینی و هراس از تحولات اقتصاد سیاسی به انقباض و ریزش اشتغال و مشارکت اقتصادی دامن می‌زند. این موضوع در سنجش بازار کار ایران، 3دوره خاص از اقتصاد سیاسی ایران یعنی دوره‌های ریاست‌جمهوری سیدمحمد خاتمی، محمود احمدی‌نژاد و حسن روحانی به‌وضوح قابل مشاهده است؛ به‌گونه‌ای که اگر از تغییراتی که در سال 1384در اصول آمارگیری بازار کار انجام شد، صرف‌نظر شود، نرخ مشارکت اقتصادی، اشتغال و بیکاری ایران در سال 1390از سال 1376نیز پایین‌تر بوده و در سال 1397تقریباً به سطح سال 1382برگشته است.
براساس گزارشی که مرکز پژوهش‌های مجلس از تحولات شاخص‌های اصلی بازار کار از سال 1376تا 1398منتشر کرده، نرخ مشارکت اقتصادی ایران در سال 1376یعنی در ابتدای دوره اول دولت اصلاحات معادل 34.7درصد بوده و تا پایان دولت دوم اصلاحات در روند صعودی و پایدار افزایش یافته است به‌گونه‌ای که در سال 1384، این شاخص به 38.6درصد رسیده و در کنار نرخ مشارکت اقتصادی، دیگر شاخص‌های اصلی بازار کار ایران اعم از نرخ اشتغال و نرخ بیکاری نیز در مسیر بهبود قرار داشته است. در ادامه، از سال 1384که با تغییر دولت، بخش قابل‌توجهی از سیاست‌های قوه مجریه نیز تغییر کرد، نرخ مشارکت اقتصادی نیز وارد روندی نوسانی و رو به افول شد هرچند به‌واسطه تغییراتی که دولت نهم در طرح آمارگیری نیروی کار انجام داد عملاً در سال 1384شاخص‌های بازار کار تعدیل شد و نرخ مشارکت اقتصادی 38.6درصدی این سال به 41درصد تغییر کرد. به‌عبارت‌دیگر، تغییرات در معیارهای مربوط به محاسبات بازار کار فقط ارقام را بالا برد و هیچ تغییری در اصول بازار کار ایجاد نکرد به‌گونه‌ای که اگر این تغییرات نادیده گرفته شود، در سال‌های پس از 1384، هیچ‌گاه شرایط بازار کار از سال 1384بهتر نشده و حتی در سال 1390، رکورد بدترین شرایط این بازار در 3دولت اخیر نیز شکسته شده است. براساس آمارهای رسمی، عملاً از سال 1384نرخ مشارکت با سقوط پی‌درپی از 41درصد تا 36درصد در سال 90پایین آمده است. به گزارش همشهری، بررسی‌ها نشان می‌دهد در دوره سوم بازار کار ایران، با تغییر دولت در سال 1392و تغییر ماهوی سیاست‌های داخلی و خارجی قوه مجریه، تغییرات بنیادین در مناسبات بازار کار رخ داده و به بهبود نسبی وضعیت آن کمک کرده است؛ اما این حرکت فقط تا زمان خروج آمریکا از برجام و اعمال تحریم‌های ظالمانه دوام آورده و بعدازآن در سایه بدبینی مفرط از آینده اقتصاد، رو به افول گذاشته است. براساس آمارها، در سال 1393، نرخ مشارکت اقتصادی تحت‌تأثیر خوش‌بینی ناشی از مذاکرات هسته‌ای دوباره وارد روندی صعودی و پایدار شده و از حوالی 37.2درصد در سال 93تا بالای 40درصد در سال 97رشد کرده است اما این بار نیز با تغییر بنیادین در چشم‌انداز و انتظارات اقتصادی جامعه و بازار کار تحت‌تأثیر خروج آمریکا از برجام و بازگشت تحریم‌ها، بار دیگر روند نزولی نرخ مشارکت اقتصادی و خروج نیروی مولد از بازار کار آغاز شده است.

سونامی تقاضای کار
بازار کار ایران در سال‌های اخیر با سرعت زیادی در حال تغییر و تحول بوده و به‌واسطه افزایش تعداد شاغلان در ابعادی فراتر از انتظار، در کنار افزایش سریع نرخ مشارکت، شرایط متفاوتی نسبت به سال‌های نیمه دوم دهه 80تا ابتدای دهه 90تجربه کرده است. بررسی‌های مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد: در سال‌های 1384تا 1393خالص تغییرات اشتغال سالانه بسیار پایین بوده و کاهش نرخ مشارکت نیز سبب شده باوجود عدم‌افزایش تعداد شاغلان، نرخ بیکاری افزایش پیدا نکند؛ اما در مقابل، در 5سال اخیر افزایش تعداد شاغلان و رشد نرخ مشارکت کاملاً در خلاف جهت تحولات یک دهه قبل از آن قرار داشته است. بررسی روند شاخص‌های اصلی بازار کار از سال 1376تا 1398، نشان‌دهنده 3دوره متفاوت از تحولات این بازار است. در دوره اول (1384-1376) رشد تعداد شاغلان با متوسط سالانه 726هزار نفر همراه بوده اما در دوره دوم (1393-1384) عملاً روند صعودی تعداد شاغلان متوقف شده و میزان شغل خالص ایجاد شده در کل این دوره تقریباً صفر بوده است؛ اما دوباره در دوره سوم (1398-1393) روند کاملاً صعودی در جمعیت فعال و تعداد شاغلان تکرار شده و در هر فصل نسبت به فصل مشابه سال قبل از آن بیش از 700هزار نفر به جمعیت فعال و 621هزار نفر به جمعیت شاغل اضافه شده است. به این معنا که با برآورد مقادیر سالانه، طی سال‌های 1393تا 1398حدود 3.5میلیون نفر به جمعیت فعال کشور افزوده شده که در مقایسه با عدم‌افزایش جمعیت فعال در دهه قبل از آن، بسیار قابل‌توجه است.

ریشه‌یابی تحولات بازار کار
در دوره اول بازار کار ایران، یعنی از سال‌های 1376تا 1384، توجه دولت به ثبات اقتصادی و کاهش مداخله در فعالیت‌های بخش خصوصی توانست به تضمینی برای بهبود مناسبات بازار کار و فعالیت‌های اقتصادی منجر شود. در این دوره نرخ تورم، نرخ ارز و شاخص کسب‌وکار نسبت به دوره‌های بعدی به‌مراتب وضعیت مساعدتری داشته و همین مسئله به پایداری فعالیت‌های اقتصادی کمک کرده است. در دوره دوم اما، از یک‌سو تغییرات بی‌ثبات‌کننده اقتصادی در رویکرد و برنامه، نامساعد شدن فضا برای توسعه فعالیت‌های اقتصادی و ایجاد شغل جدید را در پی داشت درحالی‌که با فعالیت مؤسسات مالی غیرمجاز و پرداخت بهره بالا در کنار ورود بالاترین رقم از درآمدهای نفتی به اقتصاد ایران، کسب درآمد آسان و گذران زندگی با حداقل‌ها سهل‌الوصول‌تر بود و این مسئله تا سال 1390که با تشدید تحریم‌ها، فنر فشرده نرخ ارز نیز رها شد ادامه پیدا کرد. دورنمای نامساعد فعالیت اقتصادی در این دوره باعث شد بخش قابل‌توجهی از جمعیت در سن کار، به‌خصوص جوانان، به بهانه‌های مختلف اعم از ادامه تحصیل، خانه‌داری و... وارد بازار کار نشوند. این افراد، همان کسانی بودند که در دوره سوم، سونامی بازار کار ایران را رقم زدند.

   تحولات بازار کار
به گزارش همشهری، نقطه شروع تحولات دوره سوم بازار کار ایران (دوره 1393تا 1398)، فصل پاییز سال 1393است که به‌طور متوسط مشخصه اصلی آن، تغییر تصمیم جوانان برای ورود به بازار کار و خارج نماندن از بازار به‌منظور تحصیلات، خانه‌داری یا علل دیگر است. کارشناسان تغییر در دورنمای اقتصاد سیاسی ایران با جدی‌تر شدن مذاکرات هسته‌ای و عزم دولت و حاکمیت برای رفع چالش‌های بین‌المللی را یکی از دلایل اصلی تغییر نگرش جمعیت در سن کار در این دوره می‌دانند. بررسی‌ها نشان می‌دهد افزایش جمعیت فعال و نرخ مشارکت طی این بازه زمانی، تحولی است که زنان، جمعیت دارای تحصیلات دانشگاهی و متولدین دهه 70نقش پررنگی در ایجاد آن داشته‌اند. تحول اساسی‌تر طی این دوره آن است که حدود 85درصد جمعیت اضافه شده به جمعیت فعال، شاغل شده‌اند. طی این دوره به‌طور متوسط در هر فصل نسبت به فصل مشابه سال قبل، 621هزار نفر (3میلیون نفر در کل دوره) به جمعیت شاغل اضافه شده است. پاشنه آشیل تحولات بازار کار در دوره سوم (سال‌های 93تا 98) این است که افزایش اشتغال طی این دوره عمدتاً در بخش خدمات و بنگاه‌های کوچک (دارای کمتر از 4نفر کارکن) و با وضعیت شغلی «کارکن مستقل» بوده و سهم کمتری از این اشتغال نسبت به گذشته زیرپوشش بیمه قرار گرفته است. همچنین سهم بیشتری از شاغلان جدید در این دوره دارای اشتغال ناقص بوده‌اند که ازجمله دلایل آن می‌تواند محقق نشدن هدف‌گذاری‌های انجام شده برای بهره‌مندی از منافع اقتصادی برجام و مولدسازی اقتصاد باشد.