درباره طرح جامع مدیریت پسماند شهر تهران

محمدحسین بوچانی- ‌رئیس مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی  تهران

براساس آخرین آمار موجود در سال 1399، روزانه حدود 6هزار تن پسماندهای خانگی و غیرخانگی و قریب به 30هزار تن پسماند ساختمانی و عمرانی در شهر تهران تولید می‌شود. این حجم عظیم از پسماند در کنار فقدان یک نظام یکپارچه که بتواند مراحل مختلف مدیریت پسماند از تولید و جمع‌آوری گرفته تا انتقال و دفع را به‌نحوی مؤثر و اثربخش ساماندهی کند، ضمن اینکه سیستم مدیریت شهری را با چالش‌های اجرایی (مثلاً جمع‌آوری چندبار در روز با حداقل تفکیک در مبدأ) و اقتصادی (ناپایداری مالی سیستم و عدم‌توانایی شهرداری در اخذ بهای خدمات مدیریت پسماند از شهروندان که به یک طلب انباشتی حدود 1600میلیارد تومانی بدل شده) روبه‌رو ساخته، محیط‌زیست انسانی را نیز با مخاطرات جدی مواجه کرده و نارسایی‌های اجتماعی مهمی همچون زباله‌گردی را نیز موجب شده است. نظر به چالش‌های مطروحه که به سیستم موجود مدیریت پسماند در شهر تهران وارد است و با توجه به اینکه تهران طی بیش از 2دهه گذشته، فاقد طرحی منسجم و همه‌جانبه در حوزه مدیریت پسماند بوده است، در راستای سیاست ارتقای کیفیت زندگی شهروندان تهرانی، تهیه «طرح جامع مدیریت پسماند شهر تهران» در سال 1397در دستور کار شهرداری تهران قرار گرفت. این مطالعات با طی تشریفات یک فراخوان عمومی و با همکاری تمام دستگاه‌های ذی‌مدخل، به عقد قرارداد با مشاور پایه یک، در آذرماه 97انجامید و همزمان با آن، با طی فرایندی مشابه، یک مشاور نیز در نقش عامل چهارم در قالب «خدمات مدیریت طرح» انتخاب شد که مسئولیت نظارت کمی و کیفی بر فرایند تهیه طرح را عهده‌دار بود. همچنین، مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران به‌عنوان کارفرمای طرح، از ابتدای پروژه، با تشکیل کمیته راهبری با حضور جمعی از نخبگان دانشگاهی و مدیریتی، بستر لازم برای نظارت عالیه بر فرایند تهیه طرح را فراهم کرد.
تشکیل قریب به 250جلسه طی حدود 2سال و هماهنگی و تشریک مساعیِ حداکثری تمام ذینفعان ازجمله استانداری تهران، شورای اسلامی شهر‌تهران، سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌ها، اداره کل محیط‌زیست استان‌تهران، معاونت خدمات شهری و محیط‌زیست شهرداری‌تهران (سازمان مدیریت پسماند) و مناطق 22گانه شهر تهران، از ویژگی‌های شاخص این طرح بوده است. همچنین لحاظ کردن کلیه مراحل عناصر موظف و امور پشتیبانی سیستم مدیریت پسماند و ارائه برنامه درخصوص تمامی انواع پسماندهای تحت مدیریت شهرداری شامل:
الف) پسماندهای خانگی و غیرخانگی
 ب) پسماندهای ساختمانی و عمرانی؛ ج) پسماندهای بیمارستانی بی‌خطرشده؛ د) پسماندهای فضای باز (نظیر پسماندهای رفت‌ و روب و فضای سبز) و ه) پسماندهای خاص (نظیر پسماندهای حجیم و جزو ویژه پسماند عادی) از دیگر ویژگی‌های بارز این طرح است.
از نقاط قوت این طرح آنالیز و تحلیل کمی و کیفی زباله‌های تهران است. این پژوهش نشان داد سرانه تولید پسماند در تهران 764گرم در روز است که 492گرم به بخش خانگی و 272گرم به بخش غیر‌خانگی اختصاص دارد. براساس نتایج نمونه‌گیری‌های انجام‌شده در مبدأ، 58درصد پسماندهای خانگی، غذایی بوده، 34درصد پسماند خشک ارزشمند و 8درصد پسماند خشک غیرارزشمند است.
یکی دیگر از دستاوردهای مهم طرح، چشم‌انداز 20ساله مدیریت پسماند تهران و عبارت است از: «کلانشهر تهران دارای مدیریت پسماندی هوشمند و نوآورانه، مشارکتی و پایدار با کمترین تولید پسماند و بیشترین بازیابی منابع» خواهد بود. یعنی هوشمند و نوآورانه در ارائه خدمات و بهبود مستمر زیرساخت‌ها و تأسیسات و تجهیزات پسماند؛ با مشارکت همگانی و نقش‌آفرینی و مسئولیت‌پذیری کلیه ذی‌مدخلان در چارچوب یک نظام حقوقی- قانونی و نظارتی جامع و با حداقل اثرات سوء ‌محیط‌زیستی و اجتماعی- فرهنگی و مدیریت بهینه هزینه‌ها.
اهداف 6گانه طرح جامع مدیریت پسماند شامل: یکپارچگی و شمولیت ارکان کلیدی سیستم مدیریت پسماند شهری، بهینه‌سازی فرایندهای موجود در به‌کارگیری فناوری‌های مدیریت پسماند، پایداری اقتصادی و مالی سیستم مدیریت پسماند شهری، کمینه‌سازی اثرات سوء بهداشتی و زیست‌محیطی سیستم مدیریت پسماند، جلب مشارکت حداکثری شهروندان و خدمات‌گیرندگان، کاهش آسیب‌ها و اثرات سوء اجتماعی - فرهنگی سیستم مدیریت پسماند شهری است. راهبردهای 13گانه طرح عبارتند از:
   تقویت نقش سازمان مدیریت پسماند در سیستم مدیریت پسماندهای شهری
   چابک‌سازی ساختار اداری- تشکیلاتی سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران
   زمینه‌سازی برای بهبود عملکرد و نقش نظارتی نهادها و تشکل‌های مردم‌نهاد در حوزه مدیریت پسماند
   پی‌ریزی نظام فنی- اجرایی مؤثر و مستقل برای پروژه‌های توسعه‌ای و بهره‌برداری مدیریت پسماند
   طراحی و پیاده‌سازی نظام اطلاعات و پشتیبان تصمیم‌گیری مدیریت پسماند
   افزایش انضباط و شفافیت نظام درآمد- هزینه مدیریت پسماند
   تنوع‌بخشی به منابع مالی و درآمدی سیستم مدیریت پسماند
   استانداردسازی فرایندها و روش‌های جاری عملیات سیستم مدیریت پسماند
   زمینه‌سازی و بسترسازی قانونی، فنی و اجرایی برای کاهش میزان تولید و افزایش تفکیک، پردازش و بازیافت پسماند
   ترویج آموزش‌های همگانی و ارتقای سطح فرهنگ عمومی
   ارتقای سطح مشارکت شهروندان و خدمات‌گیرندگان در فرایند مدیریت پسماند
   مدیریت و بهسازی فعالیت غیررسمی افراد مختلف درگیر در سیستم مدیریت پسماند
   رفع اثرات سوء اجتماعی و امنیتی فرایند جمع‌آوری و حمل پسماند ساخت و تخریب
در نهایت یکی از مهم‌ترین خروجی‌های طرح جامع مدیریت پسماند تدوین لایحه بود. سیستم موجود مدیریت پسماند شهر تهران با وجود بهبود عملکرد نسبی در بخش‌های تکنولوژیکی و توجه جدی به فرایندهای پردازش و بازیافت، به منظور ارتقای بهره‌وری و بهبود بلندمدت و رفع نواقص و نارسایی‌های موجود، نیازمند نگاهی تمام شمول و جامع‌نگر در ابعاد مختلف است که همین امر، ضرورت تدوین لایحه را بیش از پیش نمایان ساخت. لذا، به استناد بند (ج) ماده (2) و ماده (7) قانون مدیریت پسماندها مصوب 20/02/1383مجلس شورای اسلامی و ماده (4) آیین‌نامه اجرایی قانون مدیریت پسماندها مصوب 10/05/1384هیأت وزیران و در راستای اجرای ماده (58) مصوبه برنامه پنج‌ساله سوم توسعه شهر تهران (1402-1398)، «طرح جامع مدیریت پسماند شهر تهران» در دویست و هشتاد و پنجمین جلسه رسمی پنجمین دوره شورای اسلامی شهر تهران که به‌صورت فوق‌العاده در روز یکشنبه 22فروردین‌ماه 1400برگزار شد به تصویب اعضای محترم رسید.