تغییر گفتمان سلامت با شیوع کووید -19

یکتا فراهانی:

جهان درگیر کروناست، بیش از یک سال است که تمام کشورها، چشم در چشم یک ویروس مرگبار روزگار می‌گذرانند و هر روز با پدیده جدیدی از جهش‌ها و تغییرات آن روبه‌رو می‌شوند. شیوع کرونا، تیر خلاص را به نظام سلامت وارد کرد؛ تیری که بیش از همه کشورهای در حال توسعه را از پا درآورد. هرچند که به‌گفته مسئولان نظام سلامت ایران، آنها تاکنون توانسته‌اند نظام سلامت را سرپا نگه دارند، اما نگاهی به شرایط بستری و تجهیزات بیمارستان‌ها نشان می‌دهد کمبودها، از ماه‌های اول شیوع خودنمایی کرد و در دوره‌هایی تبدیل به بحران شد. کارشناسان حوزه سلامت می‌‌گویند با شیوع کرونا، سلامت با خطری ناگهانی مواجه شده است. آنها می‌گویند وقتی پدیده‌ای به‌گونه‌ای محوریت پیدا می‌کند که همه‌‌چیز را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد، از آن تحت عنوان چرخش یاد می‌شود؛ چرخه‌ای که در 100سال گذشته، چندین‌بار برای بخش فرهنگ و زبان اتفاق افتاده ‌و حالا گریبانگیر سلامت شده است. حسین میرزایی، دانشیار جامعه‌شناسی دانشگاه تهران و رئیس مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم در گفت‌وگو با همشهری، چنین نظری دارد. به‌گفته او، بشر وارد عصر جدیدی از سلامت شده. نگاه‌ها نسبت به این موضوع تغییر کرده، این چرخش سبب شده توجه به سلامت در سطح خانواده، دولت و همچنین سیستم‌های حمایت اجتماعی، جدی‌تر گرفته شود. او با این حال، معتقد است که سلامت، پیش از آنکه موضوعی درمانی باشد، موضوعی پیشگیرانه و بهداشتی است. پاندمی کرونا هم باعث شده تا سلامت محوریت بیشتری پیدا کند و مردم توجه بیشتری به آن داشته باشند.

سبک زندگی سلامت‌محور 
میرزایی می‌گوید شیوع بیماری کرونا باعث شد توجه مردم به تغذیه سالم، نیاز به دارو یا ویتامین‌ها و دیگر موارد تامین سلامت برای پیشگیری از بیماری و همچنین تقویت سیستم ایمنی بدن بسیار بیشتر شود؛ به‌گونه‌ای که همه‌‌چیز بر محور آن تنظیم شود: «در این میان سبک زندگی‌مان هم هر‌چند به اجبار مبتنی بر مقوله‌های پیشگیری از ابتلا به بیماری و بهداشت و مقدم بر درمان شد. همه اینها در حالی است که در کشور ما بخش درمان فعال‌تر از بهداشت و پیشگیری است، علاوه بر آن غفلت، تأخیر و بی‌توجهی در پیشگیری از ابتلا به بیماری هم باعث مشکلاتی در بخش درمان شده است.» رئیس مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم می‌گوید:« نخستین اقدام درخصوص مقولات پاندمیک و اپیدمیولوژیک اقدامات پیشگیرانه است، هر‌چند که زمانی که افراد مبتلا می‌شوند، نظام درمان فعال می‌شود. به همین دلیل هم با شیوع کرونا در همه کشورها به ورود مسافران، هرگونه رفت‌وآمد، ضد‌عفونی‌کردن معابر، قرنطینه و همچنین تمام اقدامات برای پیشگیری از ابتلا به بیماری دقت زیادی شد.» به‌گفته میرزایی، در ایران فعالیت داوطلبانه و ایثارگرانه کادر درمانی در دوران شیوع ویروس کووید-19 چه در بخش خصوصی و چه بخش دولتی قابل توجه‌تر از امور بهداشتی و پیشگیرانه بوده است و این موضوع ضرورت بازسازی نظام بهداشتی و پیشگیری را برای وزارت بهداشت دو‌چندان کرده است. شیوع کرونا باعث شد جامعه متوجه مشکلات زیرساختی و ضرورت بازسازی آن در حوزه نظام بهداشتی شود، اما با توجه به اینکه نظام بهداشتی و پیشگیری هزینه‌برند، نه در‌آمدزا، سیاست‌های حمایتی دولت باید بیش از آنکه معطوف به درمان شود متوجه حوزه‌های پیشگیری و بهداشت شود. دانشیار جامعه‌شناسی دانشگاه تهران معتقد است طبیعی است وقتی به مقوله پیشگیری بیشتر توجه شود به‌طور مستقیم و غیرمستقیم هزینه‌های درمانی کاهش می‌یابد و خدمات و تعهدات بیمه‌ای هم کمتر تحت فشار قرار خواهند گرفت.

سیاستگذاری بر مبنای سلامت 
به‌گفته حسین میرزایی، با بازسازی و نوسازی نظام بهداشت در سطح جامعه، بر هزینه‌های درمانی هم کنترل بیشتری صورت خواهد گرفت. بنابراین هر‌چه سبک زندگی بر مبنای زندگی «سلامت‌محور» منطبق‌تر باشد و بتوان سیاست‌های حمایتی سلامت‌محور را در مقام سیاست‌های پیشگیرانه ترویج داد و اجرا کرد، این موضوع در میزان سلامت افراد و در نهایت جامعه هم تأثیر‌گذار خواهد بود. رئیس مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم به ماجرای اجرای طرح ملی فراخوان فشار خون به‌عنوان نمونه موفق در زمینه پیشگیری از ابتلا به بیماری اشاره می‌کند. به‌گفته او، این طرح اقدامی پیشگیرانه بود که با فراخوان تعیین فشار خون برای افراد و رصد آن در ماه‌های بعد عملا جامعه را به نوعی از ابتلا به بسیاری از بیماری‌ها بیمه کرد: «اگر بتوان چکاپ‌های سلامت شخصی را در سطح جامعه به‌صورت رایگان و به‌عنوان امری ضروری ترویج داد، از  بسیاری از هزینه‌‌هایی که به‌طور غیرمستقیم به خانواده‌ها و کل جامعه و دولت تحمیل می‌شود، کاسته خواهد شد.» دانشیار جامعه‌شناسی دانشگاه تهران می‌گوید مدل حکمرانی و سیاستگذاری سلامت بر پایه «بهداشت‌بنیان» نسبت به «درمان‌بنیان» بسیار موفق‌تر است. البته این امر سیاستگذاری متفاوتی را هم طلب می‌کند که در ایران هم به‌ویژه بعد از کووید-19چاره‌ای جز گام‌برداشتن در این مسیر نخواهد بود: «توجه به مقوله سلامت اجتماعی، جامعه را از حالت «مدیکالیزه» به سمت نوعی «حرکت جمعی» هدایت می‌کند و به این ترتیب جامعه را از چالش‌های جدی دوران کرونا که در حوزه سلامت با آن روبه‌روست نجات خواهد داد.»

توجه به توسعه محلی 
به اعتقاد میرزایی، یکی از بخش‌هایی که موضوع پیشگیری از بیماری و چکاپ‌های دوره‌ای می‌تواند  در آن خیلی مؤثر واقع شود، توجه به مفهوم «توسعه محلی» است: «ما باید بتوانیم از ظرفیت‌هایی که در توسعه محلی وجود دارد، برای گام بر‌داشتن به سمت مدل سلامت بر مبنای پیشگیری از ابتلا به بیماری بیشتر بهره ببریم و در عمل نیز آن را در اجتماعات محلی و کوچک نهادینه کنیم.» به‌گفته میرزایی، وقتی جامعه به سمت توجه به زمینه‌های شکل‌گیری و شناسایی علت بیماری‌‌ها حرکت کند، علاوه بر اینکه مشکل درمان و هزینه‌های آن کاهش می‌یابد، از ابتلا به بیماری هم پیشگیری خواهد شد. مثلا شیوع بسیاری از بیماری‌ها می‌تواند با نوع سبک زندگی افراد جامعه مرتبط باشد که از این منظر و با درنظر‌گرفتن این موارد نیز می‌توان زودتر به نتیجه رسید. بنابراین شیوع بیماری کرونا را می‌توان با همه مخاطراتش به‌مثابه فرصتی برای بازاندیشی و بازسازی نظام سلامت جامعه دانست. 

راهکارهایی برای مواجهه با چرخش سلامت 
رئیس مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم می‌گوید: در مورد چگونگی مواجهه با چرخش سلامت در دوران کرونا می‌توان به دو دیدگاه اشاره کرد؛ اول موضوع سلامت در سطح فردی و شخصی و پس از آن در سطح کلان و کل جامعه است که این موضوع به سیاستگذاری‌های دولت در این خصوص بر‌می‌گردد. در سطح خرد و کلان توأمان توجه به مقوله سلامت، چیزی است که با توجه به چکاپ‌های دوره‌ای و آگاهی از وضعیت سلامت، بیماری‌های زمینه‌ای ‌و سیستم ایمنی بدن می‌تواند برای پیشگیری از بیماری مؤثر باشد. از سوی دیگر، توجه به برخورداری افراد از تغذیه سالم، انجام حرکات ورزشی و به‌طور کلی توجه به سلامت بدن و جسم هم موضوع بسیار مهمی برای کاهش ابتلای افراد به بیماری خواهد بود. براساس اعلام میرزایی، چگونگی تامین سلامت جامعه و سلامت اجتماعی موضوع مهم دیگری است. مثلا در ایران وقتی «غذا‌خوردن» یکی از مهم‌ترین تفریحات افراد جامعه به‌حساب بیاید، توجه به نوع انتخاب افراد برای این تفریح هم حتما باید مورد توجه قرار گیرد و حتی تبلیغات درستی هم در این زمینه وجود داشته باشد. البته در دوران کرونا توجه به کیفیت تغذیه‌، نوع آن و حتی محیطی که غذا در آن مصرف می‌شود هم مقوله بسیار مهمی خواهد بود. دانشیار جامعه‌شناسی دانشگاه تهران می‌افزاید: توجه به اجرای طرح‌های ملی درخصوص پیشگیری از شیوع بیماری برای شناخت بیماری‌های زمینه‌ای مثل مشکلات فشارخون و چربی خون، دیابت و بیماری‌های قلبی در دوران کرونا به‌عنوان ریزفاکتورهای جدی برای مقابله با کرونا، به شمار می‌رود.