کسب مرجعیت علمی در سطح جهان

دکتر عبدالرضا باقری ـ قائم‌مقام وزیر علوم، تحقیقات و فناوری

آموزش‌عالی ایران در 8سال دولت‌های تدبیر و امید به توفیق‌هایی دست یافته است که اصلی‌ترین دستمایه‌های دانایی است و چشم‌انداز امیدوارکننده‌ای در سال‌های پیش‌رو، من‌جمله در شروع قرن پانزدهم هجری شمسی دارد.
شتاب علمی ایران در سال2020 با سهم 2.2درصد در دنیا رتبه 15 و با سهم 21.7درصد در جهان اسلام در رتبه اول و با سهم 28.7درصد کل علم در منطقه خاورمیانه رتبه اول بوده است. ایران با نرخ رشد حدود 6درصد در سال2020 در میان 20کشور برتر دنیا در رتبه اول قرار داشته است. در سال2020 میلادی که سهم تولید علم کشور در دنیا بیش از 2.2درصد بوده، سهم تولید علم برتر و یا کیفیت علم به بیش از دوبرابر یعنی 4.3درصد رسیده است. چنین واقعیت‌های مبتنی بر آمار و ارقامی، تلاش دانشمندان ایرانی را نشان می‌دهد. در سال1357 فقط 500 مقاله علمی در سال در کشور به چاپ می‌رسید درحالی‌که در سال1399 به بیش از 67هزار مقاله علمی ثبت شده در پایگاه استنادی WOS و نیز73هزار مدرک در پایگاه استنادی اسکوپوس رسیده‌ایم که معادل 140برابر تعداد مدارکی است که در سال 1357داشته‌ایم. ما طی 40سال پس از انقلاب اسلامی با یک انقلاب علمی در سطح جامعه مواجه بوده‌ایم؛ برای مثال کل مدارک علمی نمایه‌شده در بانک‌های علمی جهان از سال1823 لغایت 2020(197سال) برابر با 669هزار مورد بوده که بیش از 398هزار مورد آن (60 درصد) در سخت‌ترین شرایط تحریم همه‌جانبه کشور یعنی در 7سال اخیر (2020-2014) بوده است. بی‌شک تمام تلاش همکارانم در آموزش عالی ادامه این روند در سال 1400است؛ بنابراین یکی از چشم‌اندازهای اصلی این وزارت در سال1400 تلاش مضاعف در کسب مرجعیت علمی در سطح جهان است. به‌عنوان یک شاخص پرارزش دیگر در حوزه کیفیت آموزش‌عالی ایران که امروزه مورد‌توجه دانشجویان کشورهای دیگر نیز قرار گرفته‌است، می‌توان به گزارش سال2020 بهترین دانشگاه‌های جهان که توسط مؤسسه یو.اس.نیوز به چاپ رسیده اشاره کرد. در این گزارش 31مؤسسه ایرانی در میان مؤسسات برتر جهان قرار گرفته‌اند.‌این نظام به رتبه‌بندی 1500مؤسسه برتر از نزدیک به 80کشور پرداخته است. علاوه بر آن پایگاه استنادی WOS-EST در آخرین گزارش خود مؤسسات یک درصد برتر جهان را نشر و در این گزارش 60دانشگاه کشور در میان دانشگاه‌های برتر یک‌درصد جهان قرار‌می‌گیرند و بیش از 354پژوهشگر ایرانی در زمره پژوهشگران یک‌درصد برتر جهان رده‌بندی شده‌اند که افتخاری بزرگ برای دانشمندان ایرانی محسوب می‌شود. بنابراین دومین برنامه آموزش عالی در ایران دستیابی به حد‌نصاب‌های بین‌المللی برای وارد شدن در رقابت برترین دانشگاه‌های جهان است. در حوزه آموزش نیروهای مورد‌نیاز صنعت و فناوری، تلاش دانشگاه‌ها در تربیت نیروی انسانی مورد‌نیاز کشور قابل‌توجه است و هم‌اکنون بر اساس آمار یونسکو، از نظر نیروهای توانمند تربیت‌شده در داخل کشور، ایران در رتبه سوم آموزش مهندسی جهان قرار‌دارد. از این منظر، سومین برنامه این وزارتخانه در سال1400 توجه بیش از پیش به آموزش نیروهای فناور و کاربلد در عرصه جامعه پیرامونی خواهد بود. رتبه ایران در شاخص نوآوری در سال2020 بر اساس گزارش وایپو، در جایگاه 67 در میان 131جهان است. ایران در طول 8سال گذشته از رتبه 104 به رتبه 67صعود کرده است (37پله ارتقا) که نشان‌دهنده پیشرفت خیره‌کننده در حوزه نوآوری است. آموزش‌عالی کشور توانسته است در این بخش برنامه‌هایی را در دولت تدبیر و امید به نتیجه برساند. برای مثال تعداد پارک‌های علم و فناوری از 33به 45مورد، مراکز رشد واحدهای فناور از 146به 196، شرکت‌های دانش‌بنیان مستقر در این مراکز از 11مورد به 1674 و تعداد شاغلان در این شرکت‌ها از 22.035نفر در سال92 به 60.271 نفر در سال99 رسیده است. فروش شرکت‌های دانش‌بنیان از 4.590میلیارد ‌ریال در سال92 به 136هزار‌میلیارد ریال و صادرات این شرکت‌ها از 14.1میلیون دلار به 139میلیون رسیده است. این همه در حوزه فناوری و نوآوری مرهون توجه خاص به نقش دانشگاه به‌عنوان موجودی بالنده و معطوف به جامعه پیرامونی است. با این دیدگاه بیش از 400شرکت و واحد فناور مستقر در پارک‌های علم و فناوری در فرایند مبارزه و پیشگیری از شیوع ویروس کرونا فعال بوده‌اند.
چهارمین برنامه این وزارت در سال1400 گشودن افق‌های جدید در حوزه نوآوری است. حمایت از نوآوران و رفع موانع کاری ایشان از جمله اقدام ها محسوب می‌شود. در سال99 همزمان با ظهور بیماری کووید-19 و ویروس عالم‌گیر کرونا، آموزش الکترونیک در دانشگاه‌های کشور گسترش یافت و هم‌اکنون بیش از یک سال است که این رویه مورد‌توجه قرار‌گرفته و تمام زیرساخت‌های مورد‌نیاز آموزش‌های غیرحضوری در حال گسترش و توسعه است. ایران از نخستین کشورهایی بود که پس از بروز پاندمی و ضرورت قرنطینه همه‌جانبه به آموزش‌های الکترونیک روی‌آورد و توانست در کوتاه‌ترین زمان آن را به عرصه آموزش عالی وارد کند. با توجه به ادامه‌ همه‌گیری کرونا، پنجمین اقدام در سال1400، ادامه آموزش‌های الکترونیک و تعمیق و گسترش آن در تمامی عرصه‌های آموزش‌عالی است. آمایش و ساماندهی آموزش‌عالی از دیگر اقدام‌های دولت تدبیر و امید بوده که بر اساس آن تعیین دانشگاه بزرگ استان به‌عنوان دانشگاه معین و الحاق واحدهای کوچک و هماهنگ‌کنندگی واحدهای دانشگاهی دیگر در سطح استان از جمله اقدام‌های این حوزه است. در این حوزه تاکنون 15دانشکده، مراکز آموزش‌عالی، دانشگاه و مجتمع آموزش عالی به دانشگاه‌های معین استان‌ها ملحق و این روند در سال1400 ادامه خواهد یافت. امروزه نقش دانشگاه‌ها با عنوان دانشگاه‌های نسل چهارم تعریف شده است. در دانشگاه‌های نسل چهارم، به مسئولیت اجتماعی دانشگاه‌ها اشاره می‌شود. تعدد و توالی چالش‌های اقتصادی و اجتماعی و زیست‌محیطی موجود و ناتوانی دولت‌ها در مواجهه کارگشا با این پدیده‌های مخاطره‌آمیز، ضرورت و اولویت بازنگری در نقش و کارویژه‌های نهادهای مسئولی چون دانشگاه و لزوم مشارکت مؤثر آنها در محیط مناسبات جامعه را برملا می‌سازد. بر این اساس کار تدوین بیانیه دانشگاه جامعه­ محور و کارآفرین در سال97 در ستاد وزارت عتف شروع و در سال99 پس از تدوین با مشارکت ده‌ها متخصص دانشگاهی و با همکاری سازمان مدیریت و برنامه­ ریزی ابلاغ شد. سال1400 نیز سال کاربست رسانه بیانیه دانشگاه جامعه­ محور و کارآفرین خواهد بود و به‌عنوان ششمین اقدام مهم این وزارت مورد‌توجه و پیگیری قرار خواهد‌گرفت.