طهران قدیم/ عودلاجان؛ مرفه‌نشین‌ترین محله تهران
علاوه بر محله بازار و سنگلج در تهران قدیم، محله‌ای معروف و آباد و پرجمعیت وجود داشت که به آن عودلاجان می‌گفتند. عودلاجان از همان زمان که تهران قریه‌ای بیش نبود وجود داشت و ساکنان آن هم لهجه خاصی داشتند که می‌گویند به لهجه روستایی‌های شمیران نزدیک بوده. بسیاری از مورخان که عمر این محله را بیش از 400سال می‌دانند معتقدند گسترش و کش‌آمدن تهران از همین محله شروع شده است. بنای برخی بافت‌های تاریخی و قدیمی این محله مثل امامزاده یحیی به دوران صفویه برمی‌گردد.
بناهای ثبت‌شده در آثار ملی
در زمان قاجار عودلاجان جزو محله‌های اعیان‌نشین تهران بود و در اصل با 2619خانه و 1146دکان بزرگ‌ترین محله شهر و مرفه‌نشین‌ترین آنها به‌حساب می‌آمد. رجال زیادی هم آنجا خانه داشتند؛ از قوام‌الدوله و نصرالدوله و مدرس و مؤتمن‌الاطباء گرفته تا امین‌نظام و عزت‌الدوله و ملک‌الشعرا. علاوه بر این، بناهای قدیمی و به‌یادگارمانده از آن دوران و پیش‌تر از آن سبب شد تا عودلاجان در فهرست آثار ملی ثبت شود. مسجد خان‌مروی، مسجد میرزامحمود، مسجد شاهی، باغ سفارت روسیه، بازارچه نایب‌السلطنه، ساختمان چاپخانه، حمام حکیم‌باشی، خانه فرمانفرما، خانه امام‌جمعه و... ازجمله این بناها هستند که هریک به‌عنوان بافت تاریخی ثبت شده‌اند. آنچه این روزها عودلاجان را به‌شدت تهدید می‌کند گسترش بازار در همه ابعاد این محله است؛ چون بسیاری از خانه‌های قدیمی و بی‌مالک آن به انبار بازار تهران تبدیل شده است.
نخستین نقشه تهران
مسیو کرشیش، معلم اتریشی مدرسه دارالفنون نقشه عودلاجان دوران قاجار را با تمام گذرها، کوچه‌ها و حتی بناها به تصویر کشید. او همراه ذوالفقاربیک و تقی‌خان از شاگردان مدرسه دارالفنون از تهران نقشه‌برداری کردند و حاصل کار مشترک‌شان ترسیم نخستین نقشه تهران در 1275 هجری قمری بود. در این نقشه محله عودلاجان 20کوچه و گذر دارد.
محله تقسیم آب
و اما نام عودلاجان از کجا آمده است؟ وجه تسمیه و ترکیب کلمه عودلاجان ظاهراً تغییریافته نام «اولاجان» بوده و آنکه به‌عنوان پسوند در این کلمه آمده اشاره به مکان است و «او» هم یقیناً همان تلفظ محلی «آب» و ظاهراً بقیه کلمه هم مشتق از «در اجیدن» یا «دراجین» به معنی تقسیم‌کردن آب نهر به رشته‌های کوچک است. ناصر نجمی نیز در کتاب «ایران قدیم و تهران قدیم» می‌نویسد: «محله عودلاجان به‌علت ارتفاعی که داشته بر محله‌ها و مکان‌های جنوبی مسلط بوده و باید گفت که آب نواحی جنوبی از عودلاجان جریان می‌یافته است. به هر حال «اودراجان» یا «عودلاجان» به معنی جایگاه پخش آب است و تأییدکننده این نکته، نام «سرچشمه» و گذر «سرپولک» در این محله است و «پول» تلفظ محلی «پل» محسوب می‌شود.
عودلاجان در محدوده خیابان‌های پامنار (از غرب)، سیروس (از شرق)، چراغ‌برق (از شمال) و بوذرجمهری (از جنوب) واقع بوده است.
