آثار احداث باغ‌های دیم بر منابع آب

عباس جنگی مرنی | کارشناس مدیریت منابع آب:


 با آنکه اردبیل ظرفیت بالایی در کشاورزی دارد، منابع آبی زیرزمینی این استان با تهدیدهایی روبه‌رو است. از این رو اجرای تصمیمات کلان در این حوزه برای اردبیل اهمیت دارد. در ماه های گذشته مرکز مطالعات استراتژیک ریاست‌جمهوری، نشست «امنیت آب و غذا در برنامه‌های 5 ‌ساله توسعه» را برگزار کرد. 
بحث اصلی این نشست، تأثیر سوء احداث باغ‌های دیم بر منابع آب بود و شرکت‌کنندگان، دغدغه‌های خود را درباره اجرای یکی از بندهای قانون برنامه ششم توسعه بیان کردند. اولین ‌بار نیست که در قوانین و مقررات کشور، تکالیف توسعه کشاورزی متضاد با مدیریت پایدار منابع آب و محیط زیست تصویب و اجرا می‌شود.

 پیشنهاد، تصویب و اجرای بند پ ماده ۳۱ قانون برنامه ششم توسعه برای احداث ۵۰۰ هزار هکتار باغ‌های مثمر دیم در اراضی شیب‌دار، ابهامات و نقدهای جدی و متعددی در میان جامعه و کارشناسان و فضای رسانه‌ای کشور به دنبال داشت. بر اساس اطلاعات وزارت جهاد کشاورزی، به ‌عنوان مجری و متولی اجرای این طرح، قرار است در سرشاخه رودخانه‌های با استعداد بارندگی بیش از ۴۰۰ میلی‌متر در سال، ۵۰۰ هزار هکتار از مراتع و اراضی به باغات دیم تبدیل شود.  
همچنین برای متقاضیان، به ازای هر هکتار، حدود ٨٠ میلیون ریال وام اعطا شود. برای اجرای این طرح، حدود ۶۵۰ هزار هکتار عرصه‌های مستعد در حوضه آبریز رودخانه‌های ایران شناسایی شده است. این باغات، دارای تبخیر و تعرق و مصرف واقعی آب هستند. سرشاخه‌های برخی رودخانه های کشور به‌ عنوان یک نمونه و تجربه پیش‌روی کارشناسان منابع آب و کشاورزی است که منابع آب زیرزمینی دچار نقصان شده است و اکنون حقابه‌داران پایین‌دست، امکان کشاورزی ندارند. 

 پرسش اساسی در این زمینه این است که آیا می‌توان حقوق قانونی مصرف‌کنندگان پایین‌دست رودخانه‌ها را که طبق مقررات جاری عموما حقابه‌دار هستند، با احداث این باغات و تصرف غیرمستقیم آب، از بین برد و طرح‌های قبلی کشاورزی، خدماتی، صنعتی و... در پایاب رودخانه‌ها را دچار کمبود آب کرد؟ در حال ‌حاضر، آیا اساسا آب اضافه‌ای در حوضه‌های آبریز ایران وجود دارد که در سرشاخه‌های آن ها باغ مثمر دیم احداث شود؟ به یقین تبدیل مراتع به باغات دیم، آثار و تبعات نامطلوبی بر توسعه پایدار، زیست‌بوم و طبیعت هر استان و منطقه ایران خواهد داشت.  

به نظر می‌رسد طراحان بدون پاسخ علمی و دقیق به سؤال‌ها و ابهامات موجود و تبیین کامل تأثیر احداث باغات دیم بر منابع آب و محیط زیست حوضه‌های آبریز، با سرعت در حال اقدام برای توسعه باغات دیم در سرشاخه رودخانه‌های بحران‌زده ایران هستند. برای حفظ منافع ملی و جلوگیری از تخریب بیشتر منابع آب و محیط زیست حوضه‌های آبریز، باید پاسخ این ابهامات از سوی مراجع علمی و فنی داده شود.