منجی زمستانی بازار کتاب

مرتضی کاردر- روزنامه نگار

نمایشگاه مجازی کتاب را باید تجربه‌ای تازه دانست که به بازار کتاب و نشر ایران افزوده شده است و در شمار تجربه‌هایی مثل نمایشگاه کتاب تهران و نمایشگاه‌های استانی و روز کتابگردی و طرح‌های تخفیف فصلی و... قرار می‌گیرد. تجربه‌ای که مثل هر تجربه تازه‌ای، در روزهای اول مشکلات بسیاری داشت و به‌نظر می‌رسید صرفاً جهت خالی نبودن عریضه باشد و برای برگزاری اتفاقی به نام نمایشگاه مجازی به‌کار بیاید که پرونده کتاب در سال ۱۳۹۹ بدون نمایشگاه بسته نشود، اما هر چه بیشتر گذشت، استقبال ناشران و دوستداران کتاب از آن بیشتر شد و در مجموع به موفقیت رسید. حالا کمی جدی‌تر می‌توان به نمایشگاه مجازی نگاه کرد و حتی به برگزاری دوره‌های بعدی‌اش نیز فکر کرد.

فروش ۶۴ میلیارد تومانی
آمار رسمی خانه کتاب می‌گوید یک میلیون و ۲۵۴ هزار و ۵۹۹ نسخه کتاب به ارزش مالی بیش از ۶۴ میلیارد تومان در نمایشگاه به فروش رسیده است. مبلغی که تقریباً نصف میزان فروش آخرین نمایشگاه کتاب (نمایشگاه سی‌و‌دوم) در اردیبهشت ۱۳۹۸ است و فارغ از افزایش‌های قیمت‌ کتاب در یکی دو سال گذشته، قابل‌قبول است. حتی در مقایسه با طرح‌های تخفیف فصلی نیز آماری چشمگیر به‌حساب می‌آید. فروش آخرین طرح تخفیف فصلی کتاب (پاییزه ۹۹) ۱۵ میلیارد تومان بوده است.

اگر سایت بگذارد...
اصلی‌ترین مسئله نمایشگاه مجازی سازوکار فروش کتاب از طریق سایت بود و نمایشگاه دقیقاً از همین نقطه در روزهای نخست آسیب دید. در کمتر از ۲۴ ساعت سایت از دسترس خارج شد و کمتر از یک روز بعد که دوباره در دسترس قرار گرفت همچنان به همه مشکلات گذشته مبتلا بود. خریداران کتاب اغلب پس از رفت‌و‌آمدهای مکرر به سایت نمایشگاه و ساعت‌ها انتظار و کلنجار رفتن و قطع و وصل شدن و کسر شدن پول از حساب و سکته ناقص و بازگشت دوباره پول و... سرانجام موفق به خرید از نمایشگاه کتاب شدند. طراحی سایت و فرایند خرید از نمایشگاه مشکلات اساسی بسیاری دارد که برگزارکنندگان باید فکری برای حل آنها بکنند، چرا که اگر کرونا تا سال آینده ادامه پیدا کند که به‌نظر می‌رسد دست‌کم در ایران ادامه پیدا می‌کند، نمایشگاه مجازی می‌تواند جایگزینی جدی‌تر برای نمایشگاه کتاب آینده باشد.
با این همه، بانک اطلاعاتی فراهم‌آمده از کتاب‌های ایرانی گنجینه‌ای است که اگر به حال خود رها نشود و به مرور زمان روزآمد شود و کاستی‌هایش برطرف شود، در آینده بسیار می‌تواند به‌کار بیاید. نحوه تقسیم‌بندی‌ کتاب‌ها و ناشران و موضوعات نیز به‌گونه‌ای است که عموم مراجعه‌کنندگان در جست‌و‌جوهای اولیه به نتیجه‌های روشنی نمی‌رسند و به مشکلات بسیاری دچار می‌شوند. جست‌و‌جوی یک عنوان گاه کاربران را به نتیجه‌های بسیار می‌رساند و قدری سردرگم می‌کند، درحالی‌که نتیجه مورد نظر کاربر ممکن است در 10 نتیجه نخست نباشد. اتفاقی که نشان می‌دهد برنامه‌نویسی و تقسیم‌بندی سایت به‌درستی انجام نشده و نیازمند تکمیل است. شاید بهتر باشد هر ناشر برای خود صفحه‌ای جداگانه داشته باشد که کاربران به جای جست‌و‌جوی عمومی در صفحه نخست سایت نمایشگاه صفحه ناشر را جست‌و‌جو کنند و بعد از آنجا به جست‌و‌جوی کتاب‌ها بپردازند. شاید قدری رؤیاپردازانه به‌نظر برسد اما در درازمدت می‌توان برای هر یک از نویسندگان و مترجمان نیز به صفحه‌ای مستقل فکر کرد.

جعبه‌هایی که زود تمام شدند
مسئله ارسال کتاب‌ها مسئله دیروز و امروز نیست. مسئله ازلی ابدی ناشران است که در همه دوره‌های نمایشگاه‌ کتاب برقرار بوده و در نمایشگاه مجازی بیشتر به چشم آمد. ظرفیت‌های شرکت پست در دوره یکساله کرونا افزایش پیدا نکرده بود و ضعف‌های پست در روزهای نخست آشکارا خود را نشان داد. به‌رغم تذکرهای پیش از نمایشگاه و اطمینان مسئولان شرکت پست، جعبه‌های طراحی شده برای نمایشگاه خیلی زود تمام شد و بسیاری از ناشران مجبور شدند، تا رسیدن جعبه‌های تازه، از بسته‌بندی‌های معمولی استفاده کنند. در عین حال بسیاری از دفترهای پستی به‌درستی در جریان ماجرای نمایشگاه مجازی و تسهیلات فراهم شده پست برای ارسال کتاب قرار نداشتند و در روزهای نخست همدلانه با ناشران مواجه نشدند.

در موقعیتی برابر با ناشران بزرگ
به‌نظر می‌رسد ناشران کوچک راضی‌تر از ناشران بزرگ از نمایشگاه مجازی بوده‌اند. ناشران کوچکی که شمار کتاب‌هایشان به اندازه یک غرفه نمی‌رسد و در دوره‌های گذشته نمایشگاه اغلب در صف انتظار دریافت غرفه می‌ماندند و زمانی که غرفه به آنها تعلق می‌گرفت نیز استخدام یک نفر ثابت برای حضور 10 روزه در نمایشگاه برایشان دشوار بود و عملاً گردش میزان فروششان به اندازه‌ای نبود که از پس همه هزینه‌های نمایشگاه بربیایند. یا خیلی وقت‌ها مجبور می‌شدند کتاب‌هایشان را در غرفه‌های ناشران دیگر بگذارند. نمایشگاه مجازی فرصتی برای ناشران کوچک فراهم آورد که در موقعیتی برابر با ناشران بزرگ قرار بگیرند و بدون صرف بسیاری از هزینه‌ها به فروش کتاب‌های خود بپردازند.

شاید در صدر فهرست
نمایشگاه مجازی از اول بهمن آغاز شد و قرار بود تا ششم بهمن ادامه داشته باشد، اما دوبار به‌مدت 2 روز تمدید شد و به پایان روز دهم بهمن رسید. هر چه گذشت ناشران استقبال دوستداران کتاب را دیدند و توان بیشتری صرف نمایشگاه مجازی کردند و فروش بسیار خوب کتاب در نمایشگاه مجازی حسرتی شد برای ناشران بزرگی که در نمایشگاه شرکت نکرده بودند. بازار کتاب در مقایسه با بازارهای دیگر که بسیاری از آنها تا آستانه ورشکستگی رفته‌اند، به لطف خلاقیت کتابفروشان در فعال کردن شکل‌های گوناگون سفارش و فروش کتاب و استمرار ناشران و طرح‌های تخفیف ارشاد و... تاکنون توانسته است خود را سرپا نگه دارد و کمتر آسیب ببیند. به این فهرست باید نمایشگاه مجازی کتاب را نیز اضافه کنیم، شاید در صدر فهرست.