سایه های بلند بالا

شاهرخ شانجانی _روزنامه‌نگار

  بهمن فرجامی که بعد از انقلاب نتوانسته فیلم بسازد حالا مجوز ساخت فیلمی با موضوع مرگ را یافته است. «بوی کافور، عطر یاس» بهمن فرمان‌آرا با چنین طرح داستانی‌ای شروع می‌شود و پیش می‌رود. زبان کنایی فیلم و طنز سیاه حاکم بر اثر، در بوی کافور، عطر یاس تا حدودی محصول سال‌ها دوری ناخواسته خالقش از فیلمسازی است. قدری متلک انداختن هم احتمالا حق مسلم و طبیعی هنرمندی است که دست‌کم یک دهه از حرفه مورد علاقه‌اش محروم مانده است. بنابراین عجیب نیست نام فردی که به اشتباه در قبری که فرجامی کنار قبر همسرش خریده دفن شده حاجی مساوات است. فیلم تا دلتان بخواهد متلک روشنفکرانه دارد اما نیش و کنایه‌هایش نه از حد خارج می‌شود و نه انصاف را زیر پا می‌گذارد. فیلم محصول سال‌های اول دولت خاتمی است و گرایش و امیدش را به اصلاحات پنهان نمی‌کند. فیلم با وجود تمام تلخی‌هایش با امید ساخته شده است؛ امید به آینده بهتر ایران. آنچه به‌عنوان نارضایتی سیاسی در فیلم به چشم می‌خورد، محصول نگاه انتقادی فیلمسازی است که به پشت سر نگاه می‌کند و از خطاها و کاستی‌ها می‌گوید ولی لحنش با وجود ظاهر کنایی‌اش بیش از هرچیز مصلحانه است.
  بوی کافور، عطر یاس فیلمی است که به‌صورت تمام قد کنار اصلاحات نیمه دوم دهه 70 می‌ایستد. می‌شود گفت نخستین فیلم بعد از انقلاب کارگردان «شازده احتجاب» یک فیلم دوم‌خردادی است. فیلم به قتل‌های زنجیره‌ای واکنش نشان می‌دهد. اوایل فیلم بهمن فرجامی دنبال دوست نویسنده‌اش امیر اصفهانی می‌گردد که در نهایت جنازه‌اش پیدا می‌شود. در جایی دیگر فرجامی در حال تماشای تلویزیون است؛ اخباری که از اعمال خشونت علیه طرفداران رئیس‌جمهور سیرالئون حکایت دارد. گوینده خبر می‌گوید شبه‌نظامیان شورشی، طرفداران رئیس‌جمهور را در هرکجا که دستگیر می‌کنند، بلافاصله، دست یا پای آنها را قطع می‌کنند... فرجامی کانال را عوض می‌کند، خاتمی در سالگرد دوم‌خرداد در دانشگاه تهران در حال سخنرانی است.
فیلمساز با حفظ نگاه انتقادی‌اش کوشیده تا به تحولات سیاسی نیمه دوم دهه 70 خوش‌بینانه بنگرد. به همین دلیل با اینکه مرگ سایه‌اش بر سر فیلم سنگینی می‌کند، این زندگی و امید است که در انتهای فیلم در یاد می‌ماند. فیلم از منظر سیاسی هم اثری است که با نگاه خوش‌بینانه به جریان دوم‌خرداد ساخته شده است. نشانه‌های این خوش‌بینی سیاسی در فیلم‌های بعدی فرمان‌آرا کمتر به چشم می‌آید.