آرامش قبل از توفان

علیرضا احمدی  
 
فروردین1383 درحالی آغاز شد که فضای سیاسی کشور تحت‎‌‎تأثیر دو موضوع مهم بود؛ در داخل پیروزی اصولگرایان در انتخابات هفتمین دوره مجلس‎‌‎ شورای اسلامی، پس از حاشیه‎‌‎های بسیار پیرامون پایان کار مجلس ششم، نقل محافل بود و به‎‌‎نظر می‎‌‎رسید آنان بعد از دو فتح مهم (شورا و مجلس‎‌‎شورای اسلامی) خود را برای پیروزی نهایی در انتخابات ریاست‎‌‎جمهوری سال آینده آماده می‎‌‎کنند. ازسوی دیگر در حوزه سیاست‎‌‎خارجی، بحران پرونده‎‌‎ هسته‎‌‎ای ایران ابعاد تازه‎‌‎تری به‎‌‎خود گرفت. پس از جنجال‎‌‎های ایجاد‌شده پیرامون فعالیت‎‌‎های صلح‎‌‎آمیز هسته‎‌‎ای ایران، تلاش‎‌‎های دیپلماتیک بسیاری برای مهار این بحران صورت گرفت که به دو توافق مهم سعدآباد و بروکسل هم منتهی شد، اما گویا قرار نبود این ماجرا به ‎‌‎این سادگی‎‌‎ها ختم به خیر شود.
سومین قطعنامه آژانس بین‎‌‎المللی انرژی اتمی درآخرین روزهای اسفندماه1382، فعالیت‎‌‎های هسته‌ای ‎‌‎ایران را در مسیر جدید قرار داد. اگرچه در جلسه شورای حکام، آمریکا، با مخالفت کشورهای اروپایی و غیرمتعهدها، در تصویب طرح «مکانیسم ماشه» خود ناکام ماند، اما توانست پرونده ایران را همچنان باز نگه دارد. قطعنامه پایانی نشست اسفندماه1382 شورای حکام تا ژوئن2004 (اردیبهشت و خرداد) به ایران «مهلت» می‎‌‎داد تا اعتمادسازی‎‌‎های لازم را انجام دهد در غیر این‎‌‎صورت آژانس می‎‌‎توانست پرونده ایران را به شورای امنیت سازمان ملل بفرستد.
قطعنامه پایانی اجلاس شورای حکام با واکنش ایران مواجه شد و علاوه موضع‎‌‎گیری‎‌‎های مسئولان مربوط ازجمله سخنگوی وزارت ‎‌‎امورخارجه که لحن قطعنامه را «توهین‌آمیز» دانست، انجام برخی اقدامات عملی هم در دستورکار قرار گرفت. ایران ابتدا با به تعویق‎‌‎انداختن سفر بازرسان آژانس عکس‎‌‎العمل نشان داد و بعد از آن در آخرین روزهای اسفندماه، با راه‎‌‎اندازی تأسیسات «یو. سی. اف» اصفهان، پروژه تبدیل «اکسید اورانیوم» (UO2‎) به کیک زرد و سپس تبدیل آن به «تترا فلوراید اورانیوم» (UF4‎) آغاز و در فروردین‎‌‎ماه1383 برای نخستین‎‌‎بار در کشور، تترا فلوراید اورانیوم تولید شد.
فرآوری هسته‎‌‎ای ایران در تأسیسات اصفهان با واکنش اروپایی‎‌‎ها مواجه شد و اتحادیه اروپا فعالیت‎‌‎های هسته‎‌‎ای اخیر ایران را خلاف تعهدات بیانیه تهران دانست، اما پیروز حسینی، نماینده ایران در آژانس بین‎‌‎المللی انرژی اتمی با رد ادعاهای مطرح‌شده اعلام کرد که «ایران ضمن پایبندی به مفاد بیانیه تهران و تعلیق داوطلبانه غنی‎‌‎سازی اورانیوم، فرآوری اورانیوم در تأسیسات هسته‎‌‎ای اصفهان را برنامه‎‌‎ای مجزا می‎‌‎داند و به آن ادامه می‎‌‎دهد.» 
در نیمه ‎‌‎نخست سال1383 رویکرد ایران در پرونده هسته‎‌‎ای، براساس راهبردهای «کمیته ‎‌‎عالی هسته‎‌‎ای»، بر «تعامل با آژانس برای جلوگیری از بروز مشکلات بیشتر» استوار بود، اما بهانه‎‌‎جویی‎‌‎های آژانس از اهداف پشت‎‌‎پرده دیگری حکایت می‎‌‎کرد و به‎‌‎نظر می‎‌‎رسید شورای حکام اراده‎‌‎ای برای بستن پرونده ایران ندارد و بازرسان آژانس هر روز بر حجم پرونده ایران می‎‌‎افزایند. با وجود اینکه البرادعی، مدیرکل آژانس بین‎‌‎المللی انرژی‎‌‎اتمی 18فروردین‎‌‎ماه به ایران سفر کرد و از گفت‎‌‎وگوهای سازنده با ایران خبرداد، اما روند تحولات خلاف این موضوع را نشان می‎‌‎داد؛ کمی بعد از حضور البرادعی و بازرسان آژانس در ایران، دیپلمات‎‌‎های غربی اعلام کردند بازرسان در یکی از تأسیسات هسته‎‌‎ای ایران به آثاری از اورانیوم فوق‎‌‎غنی‎‌‎شده دست یافته‎‌‎اند. این موضوع با واکنش ایران مواجه شد و سخنگوی وزارت ‎‌‎امورخارجه جنجال‎‌‎های مطرح شده را «خبرسازی کاملا ناشیانه» و «بی‌اساس» دانست و منشأ برخی آلودگی‎‌‎ها را «برخی قطعات وارداتی» اعلام کرد.
کشمکش‎‌‎های پرونده هسته‎‌‎ای ایران تا شهریورماه1383 ادامه یافت و قرار بود در اجلاس سپتامبر (شهریور) شورای حکام، پرونده ایران بار دیگر مطرح شود. راهبرد ایالات‎‌‎متحده کشاندن پرونده هسته‎‌‎ای ایران به شورای ‎‌‎امنیت سازمان‎‌‎ملل و بردن ایران به زیرفصل هفتم منشور ملل متحد بود که اجازه «اقدام نظامی» را صادر می‎‌‎کرد. ایران نیز در این مقطع یو. سی. اف اصفهان را راه‎‌‎اندازی، تعلیق قطعه‎‌‎سازی و مونتاژ را لغو و فرآیند تبدیل 37تن کیک‎‌‎زرد به گاز هگزافلوراید اورانیوم را هم آغاز کرده بود. این تحولات درنهایت به صدور قطعنامه28شهریور شورای حکام انجامید که به یک «ضرب‌‎‌‎الاجل» (تا 5آذرماه1383) به ایران تعبیر شد. شورای‎‌‎ حکام با «ابراز نگرانی عمیق» درباره تصمیم‎‌‎های هسته‎‌‎ای جدید ایران، از تهران خواست «فورا و به شکل قابل‎‌‎اثبات» همه فعالیت‎‌‎های غنی‎‌‎سازی را در بخش‎‌‎های گوناگون «تعلیق» کند؛ بر این اساس پرونده ایران در آستانه ارجاع به شورای ‎‌‎امنیت سازمان ملل قرارگرفت.
قطعنامه شورای حکام اگرچه با واکنش ایران مواجه و اعلام شد «ایران هر قطعنامه‎‌‎ای که تعلیق غنی‎‌‎سازی را تحمیل کند، نمی‎‌‎پذیرد» اما تحرکات دیپلماتیک با هدف دورکردن پرونده ایران از شورای ‎‌‎امنیت سازمان‎‌‎ملل در دستورکار قرار گرفت و «دیپلماسی طرح‎‌‎ها» میان ایران و اروپا در جریان بود و دوطرف طرح‎‌‎های مکتوب خود را برای حل‎‌‎وفصل پرونده هسته‎‌‎ای ایران ارائه کردند و درحالی‎‌‎که تعلیق بلندمدت غنی‎‌‎سازی «خط قرمز» ایران بود، اروپایی‌ها به‎‌‎دنبال تشویق جمهوری‎‌‎اسلامی به تعامل هسته‎‌‎ای و توسعه روابط اقتصادی، تکنولوژیکی و امنیتی و آمریکایی‎‌‎ها با هدایت جان بولتون درپی ارجاع پرونده به شورای ‎‌‎امنیت و برخورد سخت با ایران بودند.
در این میان در شرایطی که فضای سیاسی داخل کشور حال‎‌‎وهوای انتخاباتی به‎‌‎خود گرفته بود و گزینه‎‌‎های مختلفی برای حضور در عرصه رقابت انتخابات ریاست‎‌‎جمهوری مطرح می‎‌‎شد، درطول مهر و آبان1383، مذاکرات نفسگیر ایران و سه‎‌‎کشور اروپایی (فرانسه، آلمان و انگلستان) قبل از برگزاری اجلاس آذرماه شورای حکام، به‎‌‎صورت فشرده ادامه داشت و نهایتا نمایندگان دوطرف در25آبان 1383 (15نوامبر2004) متن توافق پاریس را در تهران امضا کردند. دراین توافق سه‎‌‎کشور اتحادیه اروپا بر حقوق ایران براساس «ان. پی. تی» اذعان کردند و ایران هم اعلام کرد «به ‎‌‎صورت داوطلبانه اجرای پروتکل ‎‌‎الحاقی را تا زمان تصویب ادامه می‎‌‎دهد».
همچنین ایران تصمیم‎‌‎گرفت به‎‌‎صورت داوطلبانه برنامه تعلیق غنی‎‌‎سازی خود را «ادامه» و «توسعه» دهد «تا شامل همه فعالیت‎‌‎های مربوط به غنی‎‌‎سازی و بازفرآوری و مشخصا تولید و واردات سانتریفوژهای گازی و قطعات آنها، مونتاژ، نصب، آزمایش و کارکردن سانتریفوژهای گازی، هرگونه اقدام برای جداسازی پلوتونیوم یا ساخت یا اجرای تاسیسات جداسازی پلوتونیوم و کلیه آزمایش‎‌‎ها یا تولید درهر تاسیسات تبدیل اورانیوم شود». براساس این توافق، اروپایی‎‌‎ها اذعان کردند که تعلیق صورت‎‌‎گرفته در فعالیت‎‌‎های هسته‎‌‎ای ایران «اقدام داوطلبانه اعتمادساز» است، نه یک «الزام حقوقی».
در توافق پاریس سه‎‌‎کشور اروپایی متعهد شدند پس از تأیید تعلیق‎‌‎ غنی‎‌‎سازی از سوی ایران، مذاکرات با اتحادیه اروپا درباره موافقتنامه تجارت و همکاری از سر گرفته شود، از آغاز مذاکرات پیوستن ایران به سازمان تجارت‎‌‎جهانی حمایت کنند، برای مبارزه با تروریسم شامل فعالیت‎‌‎های القاعده و سایر گروه‎‌‎های تروریستی مانند منافقین عزم ‎‌‎جدی داشته باشند و از فرآیند سیاسی در عراق با هدف ایجاد یک دولت منتخب قانونی حمایت مداوم به‎‌‎عمل آورند. این توافق تحول مثبتی در روابط ایران و آژانس بین‎‌‎المللی انرژی اتمی به‎‌‎وجود آورد و اجلاس نوامبر (آذرماه) شورای حکام در فضای تعاملی‎‌‎تری برگزار شد و پرونده ایران از حالت اضطرار در آژانس خارج و تصریح شد تعلیق صورت گرفته از سوی ایران داوطلبانه و برای اعتمادسازی است، نه الزام حقوقی. علاوه بر اینها عدم‎‌‎انحراف فعالیت‎‌‎های هسته‎‌‎ای ایران به سمت «فعالیت‌‎‌‎های ممنوعه» در قطعنامه تصریح شد.
بلافاصله پس از توافق پاریس، مذاکرات ایران و سه‎‌‎کشور اروپایی برای دستیابی به راه‎‌‎حل بلندمدت در زمینه مسائل هسته‎‌‎ای در بروکسل آغاز شد و تا پایان سال هم ادامه یافت. نکته این بود که اروپایی‎‌‎ها به‎‌‎دنبال تعلیق بلندمدت غنی‎‌‎سازی بودند و با ارائه مشوق‎‌‎های اقتصادی سعی می‎‌‎کردند ایران را متقاعد کنند و به‎‌‎نظر می‎‌‎رسید آمریکا هم در این زمینه چراغ‎‌‎سبز نشان داده ‎‌‎است، اما روند تحولات کُند پیش می‎‌‎رفت و طرف‎‌‎های اروپایی منتظر روی کار آمدن دولت جدید در ایران بودند، کما اینکه با تغییر دولت و تیم‎‌‎مذاکره‎‌‎کننده هسته‎‌‎ای ایران، پرونده در سال1384 درمسیر جدیدی قرار گرفت.