خط به خط هنر و ظرافت با خوشنویسی ایرانی

همه ما فارسی می‌نویسیم و از همان کلاس اول که حروف الفبا را یاد گرفته‌ایم، با این خط آشنا بوده‌ایم، اما با اینکه فارسی یکی از معدود زبان‌های قابل استفاده برای خوشنویسی است و زبان‌های زیادی نیستند که خط آنها خوشنویسی می‌شود، خیلی از ما با خوشنویسی و انواع خط‌ها آشنا نیستیم. اگر می‌خواهید درباره خط‌های خوشنویسی ایرانی بیشتر بدانید، با بزرگ‌ترین هنرمندان آن و روش‌های یادگیری این خطوط آشنا شوید، این مطلب را بخوانید.

 تعلیق؛ خطی برای تندنویسی


خط تعلیق را شاید بتوان نخستین خط کاملا ایرانی دانست. این خط یکی از انواع خط خوشنویسی ایرانی است که در اواسط سده هفتم از ترکیب و توسعه 2خط توقیع و رقاع و تحت‌تأثیر خطوط ایرانی پیش از اسلام به‌وجود آمد. در خط تعلیق هیچ یکنواختی به چشم نمی‌خورد و تمام خطوط، تودرتو متصل به هم نوشته می‌شوند. این خط دایره‌های فراوان، حروف مدور و قابلیت زیادی در ارائه ترکیب‌های متنوع دارد، به همین دلیل میان خطاطانی بیشتر رواج داشته که از نظر سواد و آشنایی با هنر خوشنویسی در سطح بالایی قرار دارند. این خط بیشتر مورد استفاده کاتبان دربارها و دیوان‌های حکومتی بوده است و به همین دلیل، با گذر زمان کاربرد این خط کمرنگ‌تر شده است. به‌مدت 100سال، خط تعلیق رواج گسترده‌ای داشت و یکی از پرکاربردترین انواع خطوط خوشنویسی به شمار می‌رفت. اما بعد از مدتی و با پیدایش خط نستعلیق و نستعلیق شکسته، از رواج و کاربرد گسترده آن کاسته شد. بعضی از منابع، این خط را به خواجه تاج سلمانی اصفهانی نسبت می‌دهند. اما در واقع او این خط را قانونمند کرد و بعدها برای آن قواعد و اصول بیشتری به‌وجود آمد. پیوسته نوشتن کلمات و کمتر جدا کردن قلم از کاغذ در این خط به سرعت خوشنویس می‌افزود. به همین دلیل این خط بیشتر برای نوشتن نامه‌ها و فرمان‌های حکومتی که نیاز به تند‌نویسی داشته استفاده شده است.

 نستعلیق؛ عروس خطوط اسلامی


شناخته‌شده‌ترین خطی که از زبان فارسی معرفی شده، نستعلیق است. از لحاظ اهمیت و فراوانی، خط نستعلیق یکی از برترین خط‌های ایرانی است که استفاده قابل توجه از آن برای نخستین بار در اوایل قرن نهم آغاز شد. نستعلیق یکی از محبوب‌ترین خط‌رسم‌های ایرانی است و دلیل این محبوبیت تعادل، توازن، انعطاف و خوانش راحت این خط است. علاوه بر این، یکی از ویژگی‌های بی‌بدیل این خط، الهاماتی است که از طبیعت به حروف و نقش‌های نستعلیق وارد شده است. ابداع خط نستعلیق به میرعلی تبریزی نسبت داده شده است. در داستان‌های قدیمی آمده است که شبی میرعلی، پرواز غازهای وحشی را در خواب دید و از حرکات نرم بدن این پرندگان برای ابداع حرکات سیال نستعلیق الهام گرفت. شاید همین ویژگی منحصر به فرد است که باعث شده نستعلیق یکی از زیباترین انواع خطوط خوشنویسی محسوب شود و لقب «عروس خطوط اسلامی» را به‌خود نسبت دهد. در سال‌های اخیر، توجه به خط نستعلیق افزایش یافته است و خوشنویسانی توانا در این زمینه ظهور کرده‌اند. از هنرمندان خوشنویسی نستعلیق معاصر که موجب رونق و ترویج این نوع خط شده‌اند، می‌توان از عماد‌الکتاب، سیدحسین میرخانی، سیدحسن میرخانی و علی‌اکبر کاوه نام برد.

 شکسته نستعلیق؛ خط آزاد و رها


یکی دیگر از انواع خطوط خوشنویسی ایرانی خط شکسته نستعلیق است که با پیچش‌ها و حرکت‌های بسیار زیبایش شناخته می‌شود. زیبایی این خط هم بسیار چشمگیر است اما در کنار این زیبایی، مشخصه بارز آن روان‌نویسی و تندنویسی است. شکسته‌ نستعلیق از جدیدترین خطوط خوشنویسی اسلامی و زیباترین و سومین گونه از خوشنویسی ایرانی محسوب می‌شود. چون بیشتر شکل‌های آن از شکستن و رها کردن خط نستعلیق گرفته شده بود، به‌نام شکسته نستعلیق معروف شده است. این خط را می‌توان ایرانی‌ترین خط از میان انواع خطوط خوشنویسی اسلامی دانست. خط شکسته نستعلیق از ابداعات ایرانیان به‌حساب می‌آید که در پیوند با خط تعلیق و نستعلیق است. این خط در اوایل قرن یازدهم و آخر دوره صفویه به‌دلیل نیاز مبرم به تندنویسی به‌وجود آمد. مهم‌ترین استاد خوشنویسی این خط، درویش عبدالمجید طالقانی در نیمه دوم قرن12 بود. ابداع و استخراج شکسته نستعلیق را از نستعلیق در اوایل قرن یازدهم به مرتضی قلیخان شاملو و برخی نیز به محمد شفیع هروی نسبت داده‌اند. شکسته نستعلیق برای یک مدت کوتاه دچار رکود شد، اما دوباره این خط مورد توجه خوشنویسان واقع شده است. حروف و کلمات در این نوع خط خوشنویسی شکل‌های متنوع و زیبایی دارند. حرکت در خط شکسته نستعلیق از نستعلیق آزادتر است. این نوع خوشنویسی در نقاشی‌خط و گرافیک هم کاربرد وسیعی دارد.

 کوفی؛ خطی به قدمت اسلام


دلیل انتخاب نام کوفی برای این خط این است که خط کوفی منسوب به شهر کوفه است و گفته می‌شود که در آنجا شکل گرفته است. نخستین نسخه‌های قرآن با این خط نوشته شده است، برای همین می‌توان گفت همزمان با ظهور اسلام، خط کوفی هم شکل گرفت و قرآن با خط کوفی نوشته شد. خط کوفی بیشتر شامل خطوط مستقیم و زاویه‌دار است و کمتر انحنا یا دور در آن به چشم می‌خورد. اغلب شیوه‌های نگارش خط کوفی با حرکت‌های عمودی و افقی ممتد و بلندی همراه است. در سده‌های اولیه ظهور اسلام و در پی نیاز به داشتن خطی زیبا و تمیز که بتوان آن را بدون غلط خواند، خط کوفی مراحل تکامل خود را به‌ سرعت طی کرد. اما از قرن سوم هجری به بعد با فراگیر شدن خط نسخ و سایر انواع خط خوشنویسی، به‌تدریج کاربرد خط کوفی کمتر شد تا اینکه پس از قرن پنجم هجری تقریبا کنار گذاشته شد و بیشتر کاربرد تزئینی و محدود یافت. به‌طور کلی شیوه‌های نگارش خط کوفی را می‌توان به 2شاخه بزرگ مغربی و مشرقی تقسیم کرد. خط کوفی مغربی براساس سرزمینی که در آن رواج داشته به دسته‌های قروانی، تونسی، جزایری و سودانی تقسیم می‌شود. خط کوفی مشرقی نیز به 3دسته اصیل عربی، ایرانی و مختلط قابل تقسیم است.

 ثلث و نسخ


خط ثلث یکی از انواع خطوط خوشنویسی است که دارای ساختاری ایستا و موقر است. از این خط بیشتر در تزئین کتاب‌ها و کتیبه‌ها استفاده شده است. خط ثلث در ایران برای نوشتن عنوان سوره‌های قرآن کریم، پشت جلدنویسی، سرلوحه‌ها و به‌خصوص در کتیبه‌ها و کاشی‌کاری‌ها به‌کار رفته است و استفاده از آن هنوز نیز رایج است. بعد از رواج خط محقق و ریحان بین مردم، خط ثلث ریحانی از خط ریحان استخراج شد و برای آن نیز قواعدی قرار داده شد. خط نسخ هم برای نخستین بار در اواخر قرن دوم هجری رایج شد ولی تا اواخر قرن سوم هجری چندان متداول نبود. سابقه این خط به خط کوفی و به صدر اسلام برمی‌گردد. در واقع، ابن‌مقله خط کوفی را تکمیل کرده و قانونمند ساخت و برای تکمیل کردن نواقص و اشکالات خط کوفی و اضافه کردن اعراب و حرکات و آواها نسخ را ابداع کرد. خط نسخ انواع بسیار گوناگونی دارد و از جمله آنها می‌توان از نسخ قدیم (نسخ حجازی)، نسخ الفضاح، نسخ عثمانی، نسخ ایرانی(نسخ نیریزی)، نسخ بغدادی (جدید)، نسخ الحدیث و نسخ چاپی نام برد. یکی از برترین چهره‌ها در زمینه نسخ نویسی میرزا احمد نیریزی در دوره صفویه است که او را هم‌پایه میرعماد در خط نستعلیق می‌دانند. علاوه بر این، شیوه نسخ او را «نسخ فارسی» یا «نسخ نیریزی» می‌نامند.