پنجره‌ای به ظرافت دوران قاجار
شمس العماره، بنای دردانه تهران در عصر ناصری، میزبان نمایشگاه فرشی است که زندگی، هنر و ظرافت آن دوران را به مردم امروز تهران نشان می دهد
سیدسروش طباطبایی‌پور
می‌گویند ناصرالدین‌شاه قاجار در سال‌های اول خلافتش با دیدن عکس ساختمان‌هایی بلند در شهرهای اروپایی، هوس کرد در کاخ گلستانش، عمارتی بلند‌بالا بسازند که هر وقت دلش گرفت، برود بالای پشت‌بام آن تا تهران زیر پایش باشد و بتواند با یک چرخ، پایتخت و مردمش را ببیند. اینگونه شد که 2سال بعد، شمس‌العماره، بلندقدترین ساختمان تهران در آن روزگار در سمت شرقی کاخ گلستان و به همت معیرالممالک متولد شد و چون اینگونه بناها را از روی عکس ساختمان‌های اروپایی ساختند، نامشان را بنای کارت‌پستالی گذاشتند. حالا این روزها، درهای عمارت باشکوه شمس‌العماره در کاخ گلستان با موضوع «فرش و زندگی در دارالخلافه» به روی علاقه‌مندان باز شده تا 11قالیچه قجری را در کنار در و دیوارهای این عمارت باشکوه به نمایش درآید. به همین بهانه، نگاهی به شمس‌العماره، این خورشید عمارت‌های پایتخت و فرش‌هایش در روزگار دور می‌اندازیم.
مکث
از فراز شمس‌العماره
این عکس کمتر دیده شده که در دوره ناصری از بالای شمس العماره گرفته شده، به خوبی نشان می دهد که این بنا در دوران خود، چه شکوه و جلالی داشته است. در توضیح این عکس آمده که از بالای شمس‌العماره رو به شرق گرفته شده، یعنی همان جلوی کادر، جایی است که امروزه حدود کوچه مروی و اطراف آن قرار دارد. همانطور که در تصویر مشخص است، به جز گلدسته های مسجد رو به رو، عملا تمامی ساختمان‌های شهر تهران، با فاصله زیادی پست تر از شمس العماره هستند. بقیه مناظر شهر در دیگر جهات هم احتمالا همین هستند. ساختن چنین بنای با شکوه و بلندی در دورانی که چشم انداز شهر عملا پست و کم ارتفاع است، کار بزرگی بوده و بی خود نیست که شمس‌العماره چنین شهرت و جایگاهی دارد.
شگفتانه‌های شمس‌العماره
کاشی‌‌‌های هفت‌رنگ، آینه‌کاری‌های بی‌مانند، نقاشی‌های زیبا و سقف‌های آراسته، تنها بخشی از شگفتانه‌های این بنای 157ساله است که حالا درهایش به روی علاقه‌مندان باز شده، اما شاید مهم‌ترین ویژگی شمس‌العماره، تلفیق برخی عناصر معماری فرنگی با معماری ایرانی باشد. دیگر اینکه این بنا، از نخستین ساختمان‌های تهران است که در سازه آن از فلز استفاده شده.شمس‌العماره، همانطور که گفته شد، بلندبالاترین ساختمان آن روزهای تهران بود که ارتفاع بنا همراه با کلاه‌فرنگی‌اش، به 30متر می‌رسد؛ البته این در حالی است که بنای عالی‌قاپو در میدان امام‌خمینی (ره) اصفهان، حدود 18متر بلندتر از شمس‌العماره است.
یادگار ملکه در قلب دارالخلافه
البته که موضوع توجه به ساعت و زمان، به دوره پارینه‌سنگی بازمی‌گردد، اما به‌کار بردن ساعت بر فراز این بنای دوره قاجار، نشان از مدرن بودن آن دارد. گفته‌اند که ساعت بنای شمس‌العماره را ویکتوریا، ملکه بریتانیا به شاه قجری هدیه داده بود که بعد از ساخت شمس‌العماره، آن را بر فراز سازه آن قرار دادند. این ساعت، ناقوس بلندی هم داشت که صدایش در شهر شنیده می‌شد، صدایی گوشخراش که حتی همسایگان کاخ را هم عاصی کرده بود. به دستور شاه، قرار شد صدایش را کم کنند که البته دستکاری ساعت، همانا و از کار افتادن آن هم همانا.
داستان فرش‌ها
حال و هوای شمس‌العماره، انگار در بازگو کردن قصه فرش‌ها کمک می‌کند. یکی از فرش‌های این موزه، سجاده ناصرالدین‌شاه قاجار است؛ قالیچه‌ای در ابعاد یک در یک‌و‌نیم مترمربع که شاه قاجار روی آن نماز می‌خواند و در سفرنامه خود نیز اشاره‌ای به آن داشته است. این قالیچه اثری از غلامرضا کرمانی است و از نظر کیفیت و ظرافت و طراحی، کم‌نظیر است. برگزارکنندگان این رویداد، امیدوارند در آینده، مجموعه‌فرش‌های عمارت شمس‌العماره، کامل‌تر شود.
فرش‌هایش
موزه‌های مدرن امروزی، به‌جای تمرکز روی اشیا، به روایت‌محوری تمرکز دارند؛ یعنی بازدیدکنندگان، علاوه بر دیدن اشیای یک موزه، با فضای موزه هم ارتباط برقرار می‌کنند و این دو، یعنی اشیا و فضا، دست به‌دست هم می‌دهند تا بازدیدکننده را حتی شده برای لحظاتی، در فضای تاریخی آن روزگار قرار دهند. بازگشایی بنای شمس‌العماره و نمایش فرش‌های آن روزگار، برای رسیدن به چنین هدفی طراحی شده است. برای نمایش این 11قالیچه قجری که از گنجینه میراث جهانی کاخ گلستان انتخاب شده، به فضاسازی نمایشگاه هم توجه کرده‌اند. یعنی این امکان وجود داشت از قالی‌های بزرگ‌تر یا بیشتری برای نمایش استفاده شود، اما به این دلیل که برگزارکنندگان این رویداد فرهنگی، می‌خواستند علاوه بر فرش‌ها، توجه بازدیدکنندگان را به فضاهای هنرمندانه بنای شمس‌العماره جلب کنند، از تعداد محدودی فرش استفاده کرده اند، اما برای غنی‌شدن موزه، تصویر 11قالیچه آن روزگار هم بر دیوارهای این بنا نصب شده است.
در همینه زمینه :
