مطالبه مدنی، موتور مبارزه با آلودگی هوا

حامد فوقانی و زینب زینال‌زاده- خبر‌نگار
مشکلات زیست‌محیطی اعم از کیفیت نامناسب هوا و آب، عدم‌دسترسی به آب سالم و بهداشتی، مشکلات دفع زباله و... نتیجه توسعه زندگی شهرنشینی است؛ سبک زندگی که با تخریب محیط‌زیست همراه بوده است و در گذر زمان تبعات منفی آن متوجه خود بشر می‌شود. انسان برای کاهش میزان آلاینده‌های زیست‌محیطی اقداماتی انجام داده  و تا حدودی موفق شده مسائل مربوط به دسترسی به آب سالم و بهداشتی و دفع زباله را حل کند، اما برخلاف تلاش‌های زیاد صورت‌گرفته هنوز موفق نشده بر آلودگی هوا غلبه کند و این موضوع به یک معضل و چالش تبدیل شده که منجر به مرگ سالانه  هزاران نفر در جهان می‌شود. تورق تاریخ برخی از اسناد نشان می‌دهد در سال1930 در دره صنعتی میوز کشور بلژیک پدیده وارونگی رخ داد و 63نفر جان باختند و 18سال بعد هم همین شرایط در ایالات‌متحده آمریکا رخ داد که 17نفر جان باختند. تجمع بیش از حد آلودگی در کمترین فاصله از زمین در سال1952 در لندن رخ داد و دستگاه تنفسی مردم به‌شدت آسیب دید و 5روز بعد، مرگ 4هزار نفر گزارش شد. در سال‌های اخیر تهران و برخی از کلانشهرهای کشور مانند اراک، اصفهان و  کرج پدیده‌های «مه‌دود» و «وارونگی» را تجربه کرده‌اند و امسال این پدیده‌ها به معضلی بزرگ تبدیل شده‌اند که با توجه به بیماری کرونا، سلامت شهروندان در معرض تهدید جدی قرار دارد. مازوت‌سوزی و استفاده از سوخت‌های فسیلی دیگر مانند گازوئیل این روزها در صدر خبرها قرار دارد و از سوی دیگر تمرکز روی این آلاینده‌ها، اذهان همگان را از سایر آلاینده‌ها ازجمله موتورسیکلت‌های فرسوده و آتش زدن ضایعات کشاورزی در جنوب تهران دور کرده است. محققان باور دارند پدیده آلودگی هوا چندوجهی است و عوامل مختلفی در آن دخل و تصرف دارد؛ بنابراین متهم کردن یک منبع آلاینده کمکی به حل مسئله آلودگی نمی‌کند و به‌نوعی پاک کردن صورت مسئله است. درست در میانه هفته جاری که آلودگی هوا چترش را بر سر پایتخت کشور و چند کلانشهر دیگر پهن کرده، رئیس کمیته محیط‌زیست شورای شهر تهران مهمان همشهری شد. او در بازدید از مؤسسه همشهری، هنگامی که به یکی از بالکن‌های طبقه ششم رفت، به حجم زیاد آلاینده‌ها اشاره کرد. سیدآرش حسینی‌میلانی، همینطور که مشغول صحبت بود، انگشتش را به سمت برج میلاد نشانه گرفت و گفت: «برج میلاد هم به سختی پیداست. راستش را بخواهید به‌نظر من، کلید کاهش آلودگی هوا در دست مطالبه‌گری شهروندان قرار دارد؛ همانطور که سال 72، تجمعی با حضور تعدادی از کارشناسان و فعالان محیط‌زیست همزمان با اوج گرفتن آلودگی‌ها در پارک شهر صورت گرفت. ماحصل تلاش آنها با کمک رسانه‌ها سال‌ها بعد در مجلس به ثمر نشست تا قانون هوای پاک به تصویب برسد. اکنون نیز باید مطالبه شود که چرا این قانون به‌درستی اجرا نمی‌شود.» میلانی سپس در یک‌گفت‌وگوی تفصیلی به سؤالات ما در رابطه با موضوع آلودگی هوا و دیگر مسائل زیست‌محیطی شهر تهران پاسخ داد. گفت‌وگوی ما با این عضو هیأت‌رئیسه شورا را در ادامه می‌خوانید.

آلودگی هوای تهران از چه زمانی به یک معضل تبدیل شد؟
آلودگی هوا مشکلی 50ساله بوده که در سال‌های متمادی، دامنه و میزان آن متفاوت است. به‌طور کلی اگر بخواهیم نقطه عطفی برای آن مشخص کنیم باید بگویم 29دی‌سال72 نگاه ویژه به موضوع آلودگی هوا شد و حدود 62نفر از نخبگان و اساتید دانشگاه و... در پارک شهر جمع شدند و بیانیه هوای تهران را منتشر کردند و آن روز خیلی صریح و شفاف اعتراض کردند و گفتند که کودکان، زنان باردار، سالمندان، بیماران و به‌طور  کلی جامعه در معرض آسیب بوده و نفس کشیدن برایمان سخت شده است. سؤال آن بود که چرا مسئولان کاری انجام نمی‌دهند؟
در آن سال‌ها علت آلودگی هوا چه چیز‌هایی بود؟
منوکسیدکربن و سرب، آلاینده‌های اصلی بودند. موضوع معاینه فنی خودرو اصلا مطرح نبود و اتوبوس‌ها بنزینی و گازوئیلی بودند. درحقیقت همه این عوامل در کنار هم هوای تهران را آلوده می‌کردند.
آیا اعتراض مدنی فعالان اجتماعی و انتشار بیانیه در پارک شهر نتیجه‌ای هم داشت؟
قطعا شروع تحولی بسیار مهم بود تا مدیریت شهری، دولت و سازمان محیط‌زیست توجه بیشتری به موضوع آلودگی هوا داشته باشند و سازماندهی خاصی صورت گیرد و دستاوردهایی هم حاصل شد که درنهایت این مطالبه‌گری به تصویب قانون هوای پاک منجر شد.
به موضوع مطالبه‌گری شهروندان اشاره کردید و گفتید که این کار نخستین‌بار سال1372 انجام شد. آیاامروز نهادهای مدنی در  حوزه مطالبه‌گری حل چالش آلودگی هوا فعال هستند؟
مطالبه‌گری در دنیا مرسوم است و هستند کسانی که مبارزاتی برای مقابله با آلودگی هوا داشته‌اند و تبدیل به قهرمان شدند. به‌عنوان مثال در لندن که سال 1800میلادی انقلاب صنعتی شکل گرفت، موضوع آلودگی مطرح شد و 80سال بعد نخستین انجمن مبارزه با آلودگی هوا توسط زنی به نام اکتاویا هیل شکل می‌گیرد و دانشمند و ادیب و هنرمند، عضو این انجمن می‌شوند. آنها تا سال1954 میلادی که شوک شدید آلودگی رخ می‌دهد و 4هزار نفر کشته می‌شوند، موضوع را پیگیری می‌کنند و قانون هوای پاک را به تصویب می‌رسانند. مکزیکوسیتی یکی از آلوده‌ترین شهرهای جهان بود و در دهه80 میلادی وضعیت شهر چنان بحرانی می‌شود که شاعری پاپیش می‌گذارد و 100هنرمند شناخته شده و مشهور را جمع می‌کند و برای کاهش آلودگی هوا تلاش می‌کنند و فشار اجتماعی را افزایش می‌دهند و پس از 10سال مسئله آلودگی شهر دستور اول شهر و آن کشور می‌شود. با استناد به این نمونه‌ها می‌توان گفت که نقطه شروع حل مسئله آلودگی هوا توسط مدیران و مسئولان نبوده بلکه نتیجه مطالبات اجتماعی بوده است. در تهران این سنت مبارزه با آلودگی هوا را داشتیم و به‌صورت سازمان‌یافته همان نخستین تجمع مربوط به 29دی1372 است که 62نفر جمع شدند و این مطالبه‌گری در دهه‌های 70، 80 و 90 هم وجود داشت اما منقطع بودند و بعدها هم پیگیری نشدند. برای رسیدن به برخی از اهداف باید سعی کنیم فرایندی مداوم از مطالبه‌گری مردمی را ایجاد کنیم. در حقیقت بحث اجتماعی و مدنی باید موتور مبارزه با آلودگی هوا باشد و مردم باید دستگاه‌هایی مثل محیط‌زیست، استانداری، فرمانداری، شهرداری و... را تحت فشار قرار دهند تا به آنها پاسخگو باشند.
به‌نظر شما نبود یک دستگاه مسئول و پاسخگو می‌تواند منجر به متوقف شدن فعالیت نهادهای اجتماعی مطالبه‌گر شود؟
بی‌تأثیر نیست اما اگر این حس مسئولیت اجتماعی وجود داشته باشد و مردم مدام مطالبه‌گری کنند در نهایت یک مسئول و متولی هم پای کار می‌آید و پاسخگو می‌شود.
با استناد به‌گفته‌های شما، امروز باید در کلانشهری همانند تهران ما شاهد کاهش معضل آلودگی هوا باشیم. پس چرا بهبود شرایط و رفع چالش آلودگی هوا محقق نشده است و با گذشت 50سال هنوز با آلودگی هوا دست به گریبان هستیم و هر سال وضعیت بحرانی‌تر می‌شود؟
آلودگی هوا در همه کلانشهرهای دنیا ماهیت پویا دارد و هیچ تضمینی برای غلبه بر آن وجود ندارد. به‌عبارت دیگر، آلودگی هوا بخشی از زندگی کلانشهرهاست و مردم باید با آن زندگی کنند، اما منظور این نیست که زندگی باید در خفقان و هوای بسیار بد ادامه داشته باشد. قطعا باید شاخص‌ها را بهبود بخشید، ولی متأسفانه در کاهش شاخص‌های آلاینده‌ها در تهران با شیب ملایم مواجه هستیم که گاها محسوس هم نیست.
آلودگی هوا علاوه بر مشکلات جسمی به لحاظ روحی و روانی هم مردم را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. آیا این موضوع را می‌پذیرید؟ 
قطعا همینطور است. وقتی در یکی از فصل‌های سال ما با تمرکز افزایش آلودگی هوا روبه‌رو هستیم و وضعیت به حد قرمز می‌رسد، آسیب‌های روانی شدید به مردم وارد می‌شود و هیچ‌گاه روزهای سختی که نفس‌هایشان به شماره می‌افتد را فراموش نمی‌کنند.
کلانشهرهای کشور به‌صورت گسترده با معضل آلودگی هوا روبه‌رو هستند و اشاره کردید که برای غلبه بر آن تضمینی نیست. در این شرایط چه اقداماتی باید انجام شود و کدام دستگاه‌ها و نهادها باید این کار را انجام دهند؟
کنترل میزان آلودگی یا بهبود شاخص‌های آلاینده‌ها بخشی از آن مربوط به اقدامات مدیریتی در سطح چندین دستگاه است و بخش دیگر هم به تغییرات و شرایط جوی بستگی دارد. یکی از دستگاه‌ها مدیریت شهری است که با فراهم کردن زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی به‌ویژه حمل‌ونقل ریلی و پاک می‌تواند زمینه را برای استفاده کمتر از خودروهای شخصی فراهم کند. در بخش شرایط جوی و طبیعی هم با شناسایی ظرفیت‌های تهویه طبیعی می‌توان به بهبود کیفیت هوا کمک کرد که متأسفانه به این بخش توجهی نشده و مغفول مانده است.
در مورد ظرفیت تهویه طبیعی تهران بیشتر توضیح دهید.
در تهران روددره، کوه و باغ به‌عنوان شاخص‌های طبیعی شهر مطرح بوده و هستند و برای شناسایی و حفظ و حراست از آنها مطالعات و اقداماتی صورت گرفته است، اما تهویه طبیعی که دارایی طبیعی تهران است شناخته شده نیست و هنوز نمی‌دانیم چه مکانیزمی دارد و چگونه می‌توان از آن حفاظت کرد. به‌نظر زمان آن رسیده است که روی موضوع تهویه طبیعی هوا کار کنیم؛ چرا که تغییرات اقلیمی پیش‌رو، این سرمایه‌ مهم طبیعی را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و ما باید حتی تاب‌آوری شهر را در برابر تغییرات اقلیمی افزایش دهیم.
آیا می‌توان از تجربیات گذشته برای برنامه‌های آینده مقابله با آلودگی بهره ‌برد؟
اصولا نگاه به آلودگی هوا 2وجه دارد؛ نگاه گذشته‌نگر و نگاه رو به آینده. ترکیب هر دو نگاه بسیار مهم است و حتما می‌توان از تجربیات و مطالعات و اقدامات گذشته و حال برای آینده بهره ‌برد.
شما به ضرورت توسعه حمل‌ونقل عمومی برای کاهش آلودگی هوا اشاره کردید. هم‌اکنون در بخش توسعه حمل‌ونقل عمومی وضعیت را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
در بحث حمل‌ونقل عمومی دچار عقب‌ماندگی هستیم و این واقعیت را نباید کتمان کرد. برای توسعه ناوگان حمل‌ونقل عمومی سرمایه‌گذاری کلان نیاز است و براساس اطلاعاتی که دارم امسال برآوردهای بودجه مورد نیاز مترو حدود 20هزار میلیارد تومان است تا شبکه مترو را به 50درصد ظرفیت برسانیم. برای تأمین منابع مالی پیگیری‌هایی از سوی شهرداری و شورای شهر انجام شده و تا حدودی هم به نتیجه رسیده است. درخصوص ناوگان اتوبوسرانی هم بودجه اختصاص داده شده برای بازسازی 500دستگاه اتوبوس است و با توجه به حجم بالای مسافران و میزان فرسودگی ناوگان، هنوز نیاز به اعتبارات بیشتری است. حمل‌ونقل عمومی استخوان‌بندی کاهش آلودگی هواست و اگر بتوانیم این استخوان‌بندی را تقویت کنیم،  حتما در کاهش آلاینده‌ها موفق می‌شویم.
باتوجه به توضیحات شما اینطور برداشت می‌شود که مدیریت شهری تا زمانی که بودجه و منابع مالی کافی در اختیار نداشته باشد، نمی‌تواند مسئولیت و وظیفه‌اش در قبال کاهش آلودگی هوا را انجام دهد.
به هر حال توسعه حمل‌ونقل عمومی به‌ویژه حمل‌ونقل ریلی(مترو) نیاز به اعتبار و منابع مالی دارد که از طرق مختلف باید تأمین شود و مادامی که دستگاه‌های متولی به تعهداتشان عمل نکنند، شهرداری به‌تنهایی نمی‌تواند کاری انجام دهد.
زیرساخت‌های توسعه حمل‌ونقل عمومی در تهران فراهم نیست و موضوع تهویه طبیعی هم مغفول مانده است. در چنین شرایطی به آینده بهبود کیفیت هوای پایتخت امیدوار هستید؟
در نگاه به آینده قطعا شرایط تغییر می‌کند. وضعیت بهتر و فشارهای تحریم کم می‌شود و به همین دلیل شهر باید آماده استفاده از فناوری جدید شود و به سمت و سوی برقی‌سازی‌ حمل‌ونقل عمومی حرکت کنیم.
زیرساخت‌های کنونی حمل‌ونقل عمومی دچار کمبودهایی است. پس چطور می‌خواهیم به سمت استفاده از فناوری‌های روز حرکت کنیم؟
استفاده از فناوری روز و برقی کردن حمل‌ونقل عمومی نیازمند رفع تحریم‌ها و گشایش‌های اقتصادی است. از نظر طراحی موضوع، شرکت کنترل کیفیت مطالعاتی را انجام داده و نقشه مسیر حرکت ترسیم شده است و به محض فراهم شدن شرایط، ایده‌ها با همکاری وزارت نیرو و دستگاه‌های دیگری مانند راهور اجرایی می‌شوند.
برای اجرای ایده‌های مربوط به برقی کردن ناوگان حمل‌ونقل عمومی تهران محدودیت و مشکلی وجود ندارد؟ منظور این است که معابر شهری آماده پذیرش این نوع از ناوگان هستند؟
در آینده راه‌حل مسئله آلودگی هوا جهش تکنولوژیک است، اما به نکته خوبی اشاره کردید. در چشم‌انداز آینده اگر خودروهای شخصی را هیبریدی یا گازسوز و برقی کنیم، بسیار مهم است، ولی باز هم مشکل تراکم شدید خودرو در سطح شهر وجود خواهد داشت. در محدوده مرکزی همه کلانشهرهای دنیا محدودیت‌های شدید حرکت خودروی شخصی وجود دارد و افراد برای پارک خودرو باید هزینه بسیار بپردازند که این کار برای کنترل تردد انجام می‌شود. از سوی دیگر انواع مدهای حمل‌ونقل عمومی به اندازه کافی وجود دارد و از این‌رو مردم مشکلی برای رفت‌وآمد ندارند. برای استفاده از مد جدید حمل‌ونقل در آینده چاره‌ای جز تحقق شعار تهران شهر انسان‌محور نداریم. باید زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی و بستر پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری به‌گونه‌ای فراهم شود که مردم دیگر تمایلی به استفاده از وسیله شخصی نداشته باشند.
در برنامه 5ساله سوم توسعه شهری سناریوهایی برای کاهش آلودگی هوا نوشته شده است. در این مورد توضیح می‌دهید؟
یک تیم 40نفره از نخبگان سناریوهای کاهش آلودگی هوا را در برنامه سوم شهرداری نوشته‌اند. یک سناریو تهران را مانند شهرهای بمبئی و دهلی نو ترسیم کرده که شهرهایی شلوغ، پرازدحام و آلوده هستند که شاخص آلودگی در آنها  500است و مردم در این شهر زندگی می‌کنند و می‌میرند که با عنوان سناریوی یاتاقان‌سوزی است. سناریوی دیگر تخت‌گاز نام دارد که همه‌‌چیز خوب و ایده‌آل است و با سرعت پیش می‌رویم و سناریوی دیگر هم سربالایی است که باید در شیب تندی حرکت کنیم که فشار متحمل می‌شویم اما در نهایت مشکلات را حل می‌کنیم که برای تهران سناریوی سوم محتمل‌تر است.

  3 معضل محیط‌زیستی تهران و برنامه‌های مدیریت شهری
   سیدآرش حسینی‌میلانی، رئیس کمیته محیط‌زیست و خدمات شهری شورای شهر تهران
​​​​​​​
طرح کاپ حدود 6‌ماه است که به‌صورت آزمایشی در 4منطقه اجرا می‌شود. در مرحله اول شهرک‌هایی انتخاب شدند تا درصورت بروز مشکلات تعداد زیادی از مردم درگیر نشوند. در مدت 6‌ماه مشکلات احصا شده عبارتند از جانمایی مخازن، مسئولیت و مدیریت مخازن، شست‌وشوی شیرابه‌ها و... . در حقیقت این طرح با هدف جلب مشارکت مردم و افزایش حس مسئولیت اجتماعی شهروندان اجرایی شد. با توجه به تجربه‌های قبلی در سایر طرح‌های مدیریت پسماند مانند خودروهای ملودی، طرح کاپ و... برای پیشگیری از خطاهای گذشته و به‌طور کلی برای کاهش زباله باید طرح تفکیک از مبدأ نهادینه شود. علاوه بر مدیریت پسماند خانگی، شهروندان باید در تفکیک نخاله و پسماند ساختمانی هم مشارکت کنند و هر پروژه ساخت‌وسازی باید برنامه مدیریت نخاله ساختمانی داشته باشد. در طرح جامع مدیریت پسماند پیشنهاد شده که با کمک نظام مهندسی مکانیسم این کار انجام ‌شود.

مشکلات زیست‌محیطی خط10 مترو
خط10 مترو جهت شرقی- غربی دارد و عمدتا از منطقه یک می‌گذرد و بر قنوات و چاه‌ها تأثیرگذار است. از آب برخی از این قنات‌ها در جنوب تهران برای آبیاری فضاهای سبز و از آب چاه‌های شمال هم برای سیراب کردن درختان باغات استفاده می‌شود که فعالیت عمرانی خط10 ممکن است سبب خشک شدن قنات‌ها و چاه‌ها شود که این کار به فضای سبز تهران آسیب می‌زند. همچنین به‌دلیل نزدیکی این خط به سطح زمین امکان دارد صدماتی به بناهای با ارزش میراثی که در مسیر قرار دارند، وارد کند. بنابراین از طریق جلساتی که با مدیرعامل شرکت مترو برگزار شده است درخواست کردیم مشکلات زیست‌محیطی را احصا کنند و مشاوران با مطالعات دقیق راهکارها را ارائه دهند تا این خط با کمترین مشکلات زیست‌محیطی ساخته و به بهره‌برداری برسد.

بوی نامطبوع تهران
بوی نامطبوع در شهر تهران شبیه  داستان‌های کارآگاهی شده است. با وجود آنکه شهرداری تهران متولی شناسایی بوی نامطبوع نیست اما به‌دلیل انتظار عمومی شهروندان حتما باید در جهت رفع مشکل تلاش کنند. براساس تذکرات داده شده شهردار تهران معاون خدمات شهری تهران را مسئول این کار کرده است و جلسه‌ای با مجتبی یزدانی، معاون خدمات شهری و محمدرضا بختیاری، مدیرعامل شرکت آبفای استان برگزار شد تا تجهیزات و امکاناتشان را به کار بگیرند و در اسرع وقت منشأ بو را شناسایی کنند. کارگروه اقدام مشترک تشکیل شده و قرار است با سازماندهی مشترک و اشتراک‌گذاری تحقیقات و مطالعات جمع‌آوری شده به سمت حل مسئله حرکت جدی داشته باشند.