ترجمه برای تئاتر؛ خواندنی‎های دانشجویان تئاتر در دهه 70

حسن ملکی؛ تجربه‎‌‎های کوتاه

انتشارات تجربه با مدیریت حسن ملکی، در سال1374انتشار مجموعه‎ای با عنوان «اولی‌‎‌‎ها: ادبیات‎‌‎ نمایشی‎‌‎ جهان» را آغاز کرد که نخستین نمایشنامه از این مجموعه نیز «شب بخیر مادر» نوشته مارشا نورمن با ترجمه حمید احیا بود. در همین سال هم محمد یعقوبی تمرین نمایشنامه را با پانته‎آ بهرام و ریما رامین‎فر آغاز می‎‌‎کند اما تا مرداد 1376موفق به اجرای این نمایشنامه نمی‎‌‎شود. بنابراین در سال1374، نخستین نمایشنامه ترجمه از حمید احیا در نخستین مجموعه از اولی‎های انتشارات تجربه منتشر شده و محمد یعقوبی نیز 2سال بعد، با اجرای همین نمایشنامه، برای نخستین بار به شکلی رسمی به‎‌‎عنوان کارگردان تئاتر فعالیت خود را آغاز کرده و به مجموعه تئاترشهر می‎آید. اما مجموعه اولی‎ها به نتیجه مطلوب ناشر نمی‎رسد. او بعدها درباره این تجربه در نشر تجربه، به مناسبت تجدید چاپ همین نمایشنامه نوشت:«اولی‌‎ها مجموعه‎ای بود که به تعبیری در نطفه خفه شد. هدف‎‌‎اش پسندیده بود اما پیش‎بینی‎هایی که برای آن داشتیم، یک سر نادرست و حتی خام نمودند و مجموعه چند گامی فراتر رفت و وا رفت. امید و انگیزه ادامه آن اما پاک از میان نرفته، شاید تنها از سر پررویی. از این‎‌‎رو هیچ‎‌‎چیز بعدی نیست». از نیمه دوم دهه 70 نشر تجربه، در مجموعه‎ای به‌نام «تجربه‌‎‌‎های کوتاه» انتشار نمایشنامه‎‌‎های مشهور جهان را آغاز کرد؛ نمایشنامه‎‌‎هایی از پیتر هانتکه، تام استاپارد، آرتو کوپیت، سام شپارد، ویلیام سارویان، مارگریت دوراس، وودی آلن، داریو فو و دیگران در این مجموعه منتشر شدند. در میان این کتاب‎های جیبی پالتویی زردرنگ، آثار پیتر هانتکه که پیش از این توسط عباس نعلبندیان در دهه 50 منتشر شده و در آن دوران نایاب محسوب می‎شد، با ترجمه‎‌‎های جدیدی منتشر شد، «اهانت به تماشاگر»، «غیب‌گویی» و «اتهام به‎‌‎خود» 3 نمایشنامه این مجموعه بودند که در میان دانشجویان دهه 70 طرفدار بسیار داشت. از سوی دیگر بسیاری از این نمایشنامه‌ها در مجموعه تئاترشهر  یا در جشنواره‎‌‎های دانشجویی اجرا می‎شد و می‎‌‎توان نشر تجربه را در زمینه ترجمه، موفق‎ترین نشر دهه 70دانست. در این دهه در هر کتابخانه‎ای کتاب‎‌‎های زرد رنگ انتشارات تجربه یافت می‎شد. همان نمایشنامه را امروز نشر چشمه با جلد آبی و در همان قطع منتشر می‎‌‎کند که این نشان از اقبال دیرپای این مجموعه داستان و نمایشنامه دارد.
 
مصطفی اسلامیه و هوشنگ آزادی‎ور؛ جلد سوم براکت در کنار تئاتر تجربی 

در سال‎‌‎های فترت تئاتر، پژوهندگان و نویسندگان و مترجمان فرصت شماردند و در واپسین ایام دهه‎‌‎ 60و سال‎‌‎های آغازین دهه‎‌‎70 مهم‎‌‎ترین منابع و مراجع مکتوب تئاتر در ایران را فرادست آوردند. بسیاری از این منابع و مراجع تا به امروز معتبر و مستند مانده و از این جمله است کتاب مغتنم «تاریخ تئاتر جهان» نوشته اسکار گ. براکت. این کتاب نخستین تاریخ جامع تئاتر در ایران بود که توسط هوشنگ آزادی‎ور ترجمه و منتشر شد. نخستین مجلد از این کتاب 3جلدی در 1363منتشر شد و انتشار جلد سوم آن‌که به تئاتر قرن بیستم می‎پرداخت، تا 1376به طول انجامید. به جرأت می‎‌‎توان گفت که این کتاب در سراسر دهه‌های 60و 70و حتی بعد از آن یگانه مرجع آکادمیک تاریخ تئاتر جهان به زبان فارسی در ایران بود. ترجمه‎‌‎ هوشنگ آزادی‎ور که در شعر و تئاتر و سینما کارآزموده بود گویی زبان فرهنگنامه‎ای تئاتر ایران را بازتعریف کرد. انتشار جلد سوم این کتاب در میانه دهه70در تحول تئاتر ایران پس از انقلاب بی‎تأثیر نبود؛ کتابی که به طلیعه‎‌‎های تئاتر نوین می‎‌‎پرداخت، از ایبسن آغاز می‎کرد و به جریانات تئاتر جهان در 1960میلادی می‎‌‎انجامید. در کنار جلد سوم تاریخ تئاتر، کتاب دیگری هم در کتابخانه هر دانشجوی تئاتر یافت می‎شد: تئاتر تجربی، نوشته‎‌‎ جیمز روز- اونز‎‍‎، ترجمه مصطفی اسلامیه که چاپ اول آن سال1369در انتشارات سروش بود، اما به شکل مستمر هر سال در دهه 70 تجدید چاپ شد. جلد سوم تاریخ تئاتر جهان براکت و تئاتر تجربی، مهم‎‌‎ترین منبع دانشجویان تئاتر برای آشنایی با تئاتر قرن بیستم بود.
 
فرشیده نسرین؛ هنر چهره‎پردازی

در سال1371کتاب کاربردی و بسیار مفید «گریم برای صحنه» نوشته فلیپ پروت به ترجمه فرشیده نسرین منتشر شد. این کتاب را می‎‌‎توان خودآموز گریم به زبان ساده دانست؛ کتابی با نقاشی‎‌‎هایی ابتدایی و راهکارهایی آسان که در برهوت منابع تئاتری چشمه جوشانی بود. کتاب همچنین مزین بود به مجموعه عکس‎‌‎هایی باکیفیت مطلوب که قیاس و معیار مناسبی برای مخاطبان فراهم می‌کرد؛ عکس‎‌‎هایی از اورسن ولز و لارنس اولیویه و ریچارد برتون و جان ویکرز همگی در نقش اتللو و عکس‎‌‎هایی از لارنس اولیویه در نقش‎‌‎های استاد معمار و سزار و مکبت و غیره.
 
سهیلا نجم؛ نمایش ژاپنی

در حین برگزاری نخستین نمایشگاه تئاتر ژاپن در پاریس خانم سولانژ تیری مجموعه مقالاتی درباره تئاتر ژاپن گردآوری می‎‌‎کند که سهیلا نجم آنها را در سال1370ذیل عنوان «نمایش ژاپن، زنده هزارساله» به فارسی ترجمه و منتشر می‎‌‎کند. این کتاب مجموعه مقالاتی ا‎‌‎ست درباره تئاتر ژاپن که هر چند ناقص تصویری کلی از تئاتر در سرزمین آفتاب را ترسیم می‎‌‎کند. عنایت مترجمین و محققان ایرانی به تئاتر شرق دور و نزدیک به سال‎‌‎های جشن هنر شیراز برمی‎‌‎گردد که در آن به فراخور نمایش تئاترها، توضیح و تبیین مبادی آنها لازم می‎‌‎افتاد. کتاب نمایش ژاپن، زنده هزارساله نیز تلاشی از همین قسم است. در آن سال 70که کتاب «کیوگن: نمایش شادی‎آور ژاپنی» مژده شمسایی هنوز منتشر نشده و کتاب «نمایش در ژاپن» بهرام بیضایی هم هنوز تجدید چاپ نشده و نایاب بود، این کتاب دریچه‎ای برای آشنایی دانشجویان با نمایش شرق بود.