سفره خلیج گرگان برای مردم کوچک شد

فاطمه عباسی- خبر‌نگار

خلیج گرگان آهسته‌آهسته آب می‌رود. پسرفت دریا و پیشرفت ساحل، غم‌انگیزترین صحنه‌ این روزهای این خلیج است. برخی می‌گویند ٥٠٠ متر و اخباری هم از پسروی یک کیلومتری آن حکایت می‌کند. روزگاری نه چندان دور، خلیج رؤیایی گرگان که بر اثر پیشروی آب در ساحل شبه‌جزیره میانکاله شکل گرفته بود، حدود 400کیلومترمربع وسعت داشت؛ مساحتی که اکنون بیش از 100کیلومترمربع آن خشک شده است. احداث سدهای بسیار روی رودخانه‌هایی که منتهی به خلیج می‌شوند، کاهش میزان بارندگی و کاهش آبدهی رود ولگا در روسیه که 70تا 90درصد آب خزر را تامین می‌کند، از مهم‌ترین دلایل پسروی آب به سمت دریا و کاهش شدید عمق آب در این خلیج است. علاوه بر دغدغه‌های زیست‌محیطی و خطر انقراض گونه‌های جانوری و گیاهی، خشکی خلیج گرگان بر معیشت جوامع محلی نیز اثری مستقیم گذاشته و پسروی آب در این منطقه کم‌شیب، گردشگری و صیادی را از رونق انداخته است. بلااستفاده ماندن طرح‌های شیلاتی و بندری، چالش‌ها و آسیب‌های اجتماعی به‌واسطه نبود شغل در منطقه، مهاجرت اهالی و افزایش صید غیرمجاز در مرزهای آبی از دیگر مشکلاتی است که مردم این سرزمین با آن روبه‌رو هستند. اکنون سواحل گلستان به جای اینکه مکانی برای گردشگری، آب‌تنی تابستانی و صید ماهی زمستانی باشد، به محلی برای رویش بوته‌های صحرایی تبدیل شده است.

کاهش گردشگران ساحلی
داستان خلیج گرگان و سایه خشکسالی که بر سر آن افتاده، از سال‌ها پیش نه‌تنها کسب و کار صیادان و اهالی شهرهای ساحلی مانند بندر ترکمن را از رونق انداخته، بلکه تعداد گردشگران را نیز به‌شدت کاهش داده است. سیدرضا هاشم‌نژاد، از فعالان قایقرانی در بندر ترکمن با بیان اینکه در چند سال اخیر عمق آب از 5متر به 2متر رسیده است، به همشهری می‌گوید: فعالیت ما قایقرانی و بردن گردشگر به دریاست. اگر آبی نباشد این فعالیت هم از بین می‌رود. تاکنون هم 40خانواده در بندر ترکمن که درآمدشان از قایقرانی است، با کم شدن 80درصدی تعداد گردشگران در 3-2سال اخیر، شغل خود را از دست داده‌اند یا با درآمد پایین روزگار می‌گذرانند. تا چند سال قبل آخر هفته‌ها گاهی 15خانواده برای رفتن به جزیره آشوراده سوار بر قایق می‌شدند، اما اکنون هفته‌ای یک یا 2خانواده برای قایق‌سواری به اسکله می‌آیند. پسروی آب خلیج و کرونا بر تعداد گردشگر و معیشت ما تأثیر زیادی گذاشته است.

بازارچه بی‌رونق بندر ترکمن
عبدالحمید آق در بازارچه ساحلی غرفه دارد؛ بازارچه‌ای که پیش از این کنار اسکله و لب آب قرار داشت و حالا وسط زمینی خشک واقع شده و با ساحل چند صد متر فاصله دارد. عبدالحمید هم مانند بسیاری دیگر از غرفه‌داران معتقد است اسکله بدون آب، جاذبه‌ای برای گردشگران ندارد و نبود گردشگر کسب و کار را از رونق انداخته است. او می‌گوید: روزگاری در بازارچه، اهالی با ساخت صنایع‌دستی و بومی و فروش آن در غرفه‌های این بازارچه علاوه بر ترویج فرهنگ بومی، سبب اشتغال و درآمدزایی می‌شدند و ده‌ها زن و دختر ترکمن با پخت شیرینی‌‌های محلی مانند بورک و پیشمه ‌خرج خانواده‌شان را درمی‌آوردند، اما با عقب‌نشینی آب دیگر ساحلی وجود ندارد که گردشگران بخواهند برای تفریح به این منطقه بیایند. با کاهش مسافر هم این بازارچه که منبع درآمد 2هزار نفر بود، از رونق افتاده و عده زیادی غرفه‌های خود را رها کرده و رفته‌اند.

بیکاری صیادان در حاشیه خلیج
اسلام گلزاری، یکی از صیادان بندر ترکمن، از کسادی کارش در این شهر ساحلی می‌گوید و توضیح می‌دهد: زمانی خلیج گرگان و تالاب گمیشان معدن ماهیان خاویاری، سفید، کپور و کفال بود، اما از وقتی بخشی از خلیج خشک شد، دیگر ماهی در این آب پیدا نشد و صیادی هم در این منطقه از رونق افتاد. حالا بیشتر صیادان یا بیکارند، یا از سر ناچاری برای کار به شهرهای دیگر مانند چابهار و تهران مهاجرت کرده‌اند یا برای ماهیگیری 200کیلومتر تا مرز ترکمنستان می‌روند و به‌صورت قاچاق ماهی صید می‌کنند که خطرات خودش را دارد. عده‌ای هم قایق‌های خود را فروخته‌اند و با پولش زندگی می‌کنند و برخی دیگر به شغل‌های کارگری و دستفروشی روی آورده‌اند.
او اضافه می‌کند: قبلا 90درصد جوانان این شهر صیادی می‌کردند، اما حالا بیکار شده‌اند و متأسفانه آسیب‌های اجتماعی بیشتر شده است.

کشاورزی به جای صیادی
گرچه نگرانی‌ها درباره پسروی آب خزر هر روز بیشتر می‌شود، اما برخی از کارشناسان معتقدند علاوه بر اجرای طرح‌های مرتبط با احیا و نجات خلیج گرگان از خشکسالی، می‌توان بر صادرات محصولات کشاورزی و دامی برای بهبود وضعیت اقتصادی اهالی نیز متمرکز شد. احسان خواجه‌ای یکی از این کارشناسان است که تلاش برای افزایش بهره‌وری کشاورزی را یکی از راه‌های کاهش دغدغه مردم زیان‌دیده در مناطق ساحلی می‌داند و می‌گوید: در کنار توجه به بخش کشاورزی، اجرای طرح‌های توسعه‌ای در بخش پرورش و تولید میگو هم راهکار نجات‌بخش دیگری برای افزایش اشتغال است. صادرات محصولات پروتئینی و کشاورزی نیز می‌تواند آورده خوبی برای مردم منطقه داشته باشد؛ به شرط آنکه صنایع تبدیلی افزایش یابد تا محصولات به‌صورت خام صادر نشوند.

تأثیر خشکی خلیج بر زندگی جوامع محلی
محدوده‌ای که در گذشته محل لنگر انداختن کشتی‌ها بود، حالا فاصله چندانی با خشکی کامل ندارد و کارشناسان معتقدند در حالت خوش‌بینانه 12‌سال و در بدبینانه‌ترین حالت 4‌سال دیگر خلیج گرگان خشک می‌شود. اسحاق حمایتی، کارشناس و فعال اجتماعی، یکی از تأثیرات مهم این خشکی بر زندگی جوامع محلی را، ایجاد ریزگردها و توفان‌های نمکی در استان می‌داند و معتقد است خلیج گرگان درصورت خشک و حتی نیمه‌خشک شدن می‌تواند به منبع گردوغبار محلی تبدیل شود که تا ۵۰ کیلومتر اطراف حوضه آبریز خزر را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و کشاورزی را مختل می‌کند. او می‌گوید: در هر دوره ٢٥ ساله یک مرحله پسروی دریا صورت می‌گیرد که وقوع آن طبیعی است، اما به‌علت سدسازی‌های متعدد روی رودخانه‌هایی که به خلیج منتهی می‌شوند، دیگر نمی‌توان انتظار داشت دوره پسروی آب به اتمام برسد و دوره پیشروی آغاز و خلیج پر آب شود؛ هرچند هنوز با پدیده ریزگرد در منطقه مواجه نشده‌ایم، اما نگرانی در این حوزه جدی است. او می‌افزاید: اکنون انباشت گل‌ولای در کانال‌های خزینی و چپاقلی به‌عنوان محدوده‌های رابط خلیج گرگان و دریای خزر و بی‌توجهی به رفع این مشکل، از سطح آب خلیج گرگان کاسته و این منطقه را آرام‌آرام به محدوده‌ای خشک تبدیل کرده که اگر این روند ادامه یابد، سرنوشت دریاچه ارومیه در انتظار خلیج گرگان خواهد بود.
 ***
گوهر فیروزه‌ای خزر نیز مانند صدها تالاب و رودخانه کشور نفس‌های آخر خود را می‌کشد و درصورت خشکی آن، علاوه بر اینکه برخی از گونه‌های جانوری و گیاهی منقرض می‌شوند، معیشت ساحل‌نشینان گلستانی نیز تحت‌تأثیر قرار گرفته و بسیاری از مشاغل از بین خواهند رفت. یقینا احیای تنها خلیج دریای خزر می‌تواند رونق و امید را به منطقه برگردانده و از بروز بحران جلوگیری کند. به‌نظر می‌رسد خلیج گرگان برای جان گرفتن و رهایی از خشکیدن، بیش از آنکه نیازمند مهربانی طبیعت باشد، چشم‌انتظار وحدت نظر کارشناسان و اراده دست‌اندرکاران است.

خلیج گرگان بودجه ویژه ندارد

هادی حق‌شناس، استاندار گلستان که سال‌ها در سازمان بنادر و دریانوردی کشور فعالیت داشته و بسیاری او را یکی از صاحب‌نظران درباره مباحث مربوط به خلیج گرگان می‌دانند، معتقد است: خشکی این خلیج نه‌ فقط بندرگز و بندرترکمن و گمیشان، بلکه حتی گرگان و برخی شهرهای استان مازندران را هم در معرض خطرات زیست‌محیطی قرار می‌دهد و معیشت مردم این مناطق را با مشکل مواجه می‌کند. او حیات استان را منوط به نجات خلیج گرگان و تزریق آب به این پهنه آبی پس از انجام مطالعات کارشناسی می‌داند و می‌گوید: تأکیدی بر لایروبی خلیج گرگان نداریم، اما بر این باوریم که احیای خلیج نیازمند آب است و باید تمام دستگاه‌های متولی به‌دنبال یافتن چاره برای رساندن آب به این پهنه در حال خشکیدن باشند و نباید بیش از این تعلل شود. استاندار گلستان از نبود ردیف اعتباری ویژه برای خلیج در لایحه بودجه 1400گلایه می‌کند و می‌افزاید: با اینکه اعتبار برای احیا و نجات خلیج گرگان در دل بودجه دستگاه‌های مختلف ازجمله آب منطقه‌ای، سازمان بنادر و محیط‌زیست و... وجود دارد، اما ما پیگیر اختصاص ردیف اعتباری مجزا برای احیای خلیج در لایحه بودجه ۱۴۰۰ هستیم و مکاتباتی نیز در این زمینه انجام شده است. امیدواریم نمایندگان استان در مجلس نیز این موضوع را در اولویت قرار دهند.