عروسک‎های هند و شوروی در تهران

مهرداد رهسپار 

 در سال1368 که رابطه تئاتر ایران با سایر ملل جهان گشوده نبود، مشاهده اخبارجشنواره‎ای که عنوان «بین‌‎المللی» داشت کمی عجیب به‎‌‎نظر می‎رسید. واقعیت امر این بود که در نخستین فستیوال بین‎المللی نمایش عروسکی در تهران (1تا7مرداد) که فرصتی درخشان برای حضور مشهورترین چهره‎های نمایش عروسکی ایران بود، به‎‌‎دلیل محدودیت بودجه جشنواره، تنها 2گروه نمایش غیرایرانی به تهران آمدند. در عوض گروه‎های ایرانی در جشنواره بسیار خوش درخشیدند. شرکت‎کنندگان ایرانی جشنواره که کارگردانان و نویسندگان و عروسک‎سازان و عروسک‎گردانانی که در این جشنواره حضور داشتند، بعدها در سایر حوزه‎های هنر ایران نیز موفق بودند. بهروز غریب‎پور که ضمن کارگردانی نمایش‎های عروسکی گوناگون، از مدیران نام‎آشنای فرهنگی شد و مدیریت ساخت فرهنگسرای بهمن و خانه هنرمندان ایران را برعهده گرفت و یا کارگردانی چون مرضیه برومند که در تلویزیون و سینما هم موفق بودند و سایر نام‎های آشنای امروز که عبارتند از: فاطمه معتمدآریا، حمید جبلی، ایرج طهماسب، مرضیه محبوب، مریم سعادت و محقق و نویسنده و کارگردان نمایش عروسک جواد ذوالفقاری. اما کنار این گروه‎های ایرانی، نمایش‎هایی که عنوان «بین‌‎المللی» را به فستیوال دادند، «خُم طلا» و «مرد بسیار عاقل» از ارمنستان شوروی به کارگردانی آندرانیک گامجیان بود؛ نمایشی با تکنیک «عروسک میله‎ای». نمایش دیگر هم «رستم و سهراب» با تکنیک نمایش سایه از احمدآباد هند به کارگردانی مهردستوم کنتراتور بود. بدیهی ا‎ست که اجرای یک نمایش سایه، براساس متنی آشنا و ایرانی، دست‎‌‎کم در ویترین جشنواره بیشتر از عروسک‎های خشک و میله‎ای شوروی به چشم می‎آید، هر چند با مطالعه نقدها و گزارش‎ها درمی‎یابیم که چندان هم مورد توجه منتقدان قرار نگرفته است. اما هر دو گروه از هند و شوروی سابقه‎ای طولانی در اجرای نمایش عروسکی در کشور خود داشتند؛ سابقه‎ای که در کشور ما نبود. پیشینه فعالیت گروه شوروی به 1935می‎رسید و گروه هند نیز که زیرمجموعه «سازمان بین‎المللی نمایش عروسکی هند» بود، سابقه کارش به سال1959بازمی‌گشت. گروه‎های مدرن ایران که پیش از این  به نام آنها اشاره شد، فاقد این سابقه بودند و سابقه قدیمی‎ترین آنها به فعالیت‎های کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در دهه1350می‎رسید. بنابراین برگزارکنندگان جشنواره در مقابل این دو گروه غیرایرانی، بخشی را هم به خیمه‎شب‎بازی سنتی توسط احمد خمسه‎ای اختصاص دادند که همین نمایش و نمایش‎های دیگر او بعدها نقش مهمی در جهانی‎شدن نمایش عروسکی ایران ایفا کرد.