چشم‌انداز نگران‌کننده پژوهش در سال 1400

مهدیه تقوی‌راد- روزنامه‌نگار

با تقدیم لایحه بودجه سال 1400به مجلس مشخص شد همچون سال‌های گذشته باز هم بودجه بخش علمی و پژوهشی کشور با کم‌توجهی دولت مواجه شده و رشد  چندانی نداشته است. بر این اساس بودجه  پارک‌های علم و فناوری با رشد 34درصد(۷۰۰ میلیارد تومان) و پژوهشگاه‌ها با رشد 27درصدی روبه‌رو است، اما این رشد بودجه بدون  نگاه به نرخ تورم تنظیم شده و با توجه به نرخ تورم چندان قابل اعتنا نیست و همین مسئله باعث می‌شود تا فعالیت‌های پژوهشی دانشگاه‌ها به میزان دو سوم کاهش پیدا کند. در عین حال بودجه دانشگاه‌های کشور 40درصد رشد داشته که بیشترین سهم بودجه مربوط به دانشگاه تهران و کمترین آن مربوط به دانشگاه هنر است. با وجود این درصد بسیار بالایی از کل بودجه دانشگاه‌ها صرف حقوق و دستمزد می‌شود؛ بنابراین مدیران دانشگاه‌ها ناچارند تا مثل سال‌های گذشته برای تامین حقوق در دانشگاه‌ها بودجه پژوهشی دانشگاه‌ها را کم کنند. بی‌مهری به بودجه پژوهشی کشور در حالی در لایحه بودجه سال 1400مشاهده می‌شود که مقام معظم رهبری طی سال‌های گذشته همواره بر برنامه‌ریزی در دانشگاه‌ها و مراکز علمی برای رشد شتاب علمی تأکید داشتند و براساس چشم‌انداز علم و فناوری در افق 1404هجری شمسی نیز باید کشورمان به جایگاه اول علم و فناوری در جهان اسلام دست پیدا کند و جایگاه برجسته علمی و الهام بخش در جهان داشته باشد. گفت‌وگوی همشهری با علی اصغر محکی، استادیار بازنشسته پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران و داوود زارعیان، استاد دانشگاه درخصوص بودجه پژوهشی و علمی و تأثیرات کرونا روی فعالیت‌های دانشگاهی را در ادامه بخوانید.

 علی اصغر محکی، استاد یار بازنشسته پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران با بیان اینکه با بودجه‌ای که برای سال آینده به مجموعه پژوهشی و علمی دانشگاه‌ها اختصاص داده شده، نمی‌توان امیدی به رسیدن به چشم‌انداز افق علمی 1400داشت گفت که با این وضعیت به جای رشد پژوهشی و علمی بیشترتضعیف خواهد شد.او در گفت‌وگو با همشهری ادامه داد: بودجه کم پژوهشی و علمی انگیزه چندانی برای استادان دانشگاه‌ها در قبال کارهای پژوهشی باقی نگذاشته و حق الزحمه‌ای که به استادان بابت کارهای پژوهشی داده می‌شود ناچیز است.محکی با انتقاد از وضعیت نامناسب افرادی که گرایش تحصیلی پژوهش اجتماعی دارند، گفت: همین بودجه کم پژوهشی باعث شده یا پروژه‌های مطالعاتی وجود نداشته باشد و یا وجود رانت در واگذاری پروژه‌های موجود باعث آسیب‌پذیری زیاد این مسئله شود. بسیاری از پژوهشگران از نظر تامین هزینه‌های زندگی وضعیت مساعدی ندارند و این حوزه بسیار فقیرتر از آن چیزی است که در آمارها عنوان می‌شود.او با بیان اینکه در حوزه پژوهش سیر نزولی داریم، گفت: هر سال نسبت به سال قبل از آن در حوزه پژوهش‌های انسانی و اجتماعی رو به عقب می‌رویم و تولید علم در این حوزه وضعیت مساعدی ندارد و به‌دلیل همین فقر پشتیبانی مالی و بودجه‌ای، موضوعات بسیار نازل و غیرکاربردی در این حوزه انتخاب می‌شود که وضعیت در بخش پژوهش‌های بنیادین به‌مراتب بدتر از حوزه پژوهش‌های انسانی و اجتماعی است.محکی تأکید کرد: ما در بومی‌سازی‌ علم و کیفی‌سازی‌ علوم انسانی به‌شدت مشکل داریم و عمدتا یا شاهد کارهای ترجمه‌ای و یا کپی کردن مطالب و کنار هم قرار دادن تحقیقات قبلی هستیم.

تأثیر کرونا روی آموزش دانشگاه‌ها
او با اشاره به اینکه ما سالیان سال است که عادت به تشکیل کلاس‌های سنتی و تدریس رو در روی استاد به دانشجو داریم، گفت: بعد از شیوع ویروس کرونا
کلاس های دانشگاه‌ها شکل و قالب مجازی پیدا کرده و تماس و برخورد مستقیم و رو در روی استاد و دانشجو کاهش یافته و همین مسئله تا اندازه زیادی بر حوزه آموزش و پژوهش تأثیر گذاشته است.محکی ادامه داد: در شرایطی که استاد و دانشجو در تعامل رو در رو با یکدیگر بودند استاد می‌توانست مرحله به مرحله و از نزدیک راهنمای دانشجو باشد و او را هدایت کند، اما در فرایند تدریس مجازی ارتباط بین استاد و دانشجو ارتباطی ناقص و گسسته شده و همین مسئله باعث شده تا شاهد تضعیف آموزش و پژوهش در دانشگاه‌ها باشیم.به گفته او وجه مثبت آنلاین شدن کلاس‌های آموزش عالی این است که ویدئو کنفرانس‌ها به‌عنوان ابزار آموزشی و ارتباط دانشجو با استادان تقویت شده ولی باز هم این ارتباط بستگی به امکانات در اختیار دانشجو از قبیل نرم افزار و سخت افزارها و خطوط ارتباطی اینترنتی دارد که باعث می‌شود برخی اوقات این تماس و تعامل دو طرفه ناقص شود و به‌نظر می‌آید فرایند آموزش و پژوهش به‌طور کامل و جامع برقرار نشود.محکی ادامه داد: برگزاری آنلاین کلاس ها باعث شده تا نظارت‌ها و کنترل‌های سنتی و قدیمی در هنگام آزمون‌ها امکان نداشته باشد و نتایح آزمون‌ها نیز اصالت قبل را ندارد و به همین علت است که معتقدم استادان باید به سمتی بروند که آزمون‌ها بیشتر عملی باشند و به جای سنجش حافظه دانشجویان به سمت سنجش یادگیری دانشجویان بروند و از طریق احصا نمره قبولی براساس کار عملی و درک دانشجو باشد و شیوه ارزیابی دانشجویان نیز باید به سمت پژوهش و مسئله محوری حرکت کند.

بودجه پژوهش برای کسری بودجه
داوود زارعیان، استاد دانشگاه نیز با اشاره به اینکه بودجه پژوهش در کشورما همواره کم بوده است، گفت: پژوهش در دانشگاه‌ها معمولا هدایت شده و کاربردی نیست و غالبا دولت ها خروجی قابل توجهی از پژوهش‌های دانشگاهی نمی‌بینند و همین مسئله باعث شده تا به بودجه پژوهش در لوایح بودجه دولت‌ها توجه زیادی نشود.او ادامه داد: هیچ سالی بودجه پژوهش به اندازه نیاز کشور نبوده و در بحران‌های بودجه‌ای به‌وجود آمده معمولا اولویت کم شدن بودجه با بودجه پژوهش بوده است.به گفته زارعیان با کم درنظر گرفتن بودجه پژوهش در بودجه‌های سالانه می‌توانیم آثار سوء این کم توجهی را در روی کیفیت کسب و کارها و مشاغل حرفه‌ای همچون پزشکی و مهندسی شاهد باشیم که همین مسئله باعث می‌شود که نه‌تنها به افق پیش رویی جهش علم و فناوری نرسیم بلکه بازگشت به عقب را نیز در این زمینه شاهد خواهیم بود.او تأکید کرد: با وجود همین کمبود بودجه‌ای که در مبحث علم و پژوهش شاهد آن هستیم اگر دانشگاه‌های کشورمان با صنایع تعامل بیشتری داشته باشند و بتوانند با این صنایع قرارداد امضا کنند می‌توانیم شاهد رفع برخی مشکلات اقتصادی در کشور باشیم. از سوی دیگر باید برنامه دانشگاه‌ها و پروژه‌های مقاطع ارشد و دکتری به سمت طرح‌های کاربردی سوق داده شوند و نقایصی که در این راه وجود دارد برطرف شود.

آسیب آموزش عالی در آموزش آنلاین
این استاد دانشگاه با اشاره به تأثیر نامطلوبی که شیوع ویروس کرونا روی آموزش عالی در کشور داشته، می‌گوید: به‌دلیل اینکه در جامعه ما تجربه آموزش از راه دور به‌صورت گسترده نیست، آموزش عالی آسیب زیادی در این خصوص دیده؛ این در حالی است که در برخی از کشورها از حدود 20سال قبل تلفیقی از آموزش از راه دور و آموزش حضوری برای آموزش عالی درنظر گرفته شده و در کشور ما به‌دلیل همین کم‌توجهی به آموزش از راه دور شاهد افت زیادی در محتوا بوده‌ایم.
به گفته او در سیستم جدید آموزشی استادان باید به‌صورت 90درصدی محتوا را ارائه کنند و چون نحوه ارزیابی مشخص نیست و کسی تجربه‌ای در نحوه ارزیابی دانشجو از راه دور ندارد، مشکلات عدیده‌ای را در این خصوص شاهد هستیم. همچنین به‌دلیل اینکه دانشجو در محیط دانشگاه حضور ندارد نمی‌تواند در مسائل علمی و پژوهشی مشارکت داشته باشد و آموزش‌ها نیز در مراکز آموزش عالی یکجانبه است و دانشجو فقط به حضور و غیاب در کلاس مجازی و متکلم وحده بودن استاد بسنده می‌کند و امکان انجام کارهای پژوهشی وجود ندارد.زارعیان تأکید کرد: همین وضعیت درخصوص مسایل پژوهشی نیز وجود دارد، کمبود بودجه پژوهشی، بالا بودن خرج و برج دانشگاه‌ها و همخوانی نداشتن بودجه دانشگاه‌ها با خروجی آنها باعث می‌شود که نخستین اقدام روسای دانشگاه‌ها کم کردن بودجه پژوهشی باشد و با این اقدام نمی‌توان انتظار داشت که بتوانیم به شتاب علمی مورد نظر که برای افق 1404پیش بینی شده برسیم.