در جستجوی ردپای مهاجران

سمیرا رحیمی_روزنامه‌نگار

تغییر کشور، محل سکونت، زادگاه، محله یا هرجایی که بتوان آن را خانه نامید، دلایلی متنوع و غالبا دردناک دارد. در بهترین و بعید‌ترین حالت ممکن برای جهان امروز، از سر دلخوشی و تنوع‌طلبی و در بدترین حالت، از سر اجبار یا ترس رخ می‌دهد. با نگاهی به وضعیت آشفته جهان امروز، دور از انتظار نیست که مهاجرت از سر اجبار یا ترس رایج‌ترین دلیل برای مهاجرت انسان‌ها باشد. تا پایان سال 2018در حدود 67.2میلیون مهاجرت اجباری در کشورهای مختلف جهان رخ داده است. 25.9میلیون نفر از آنها از کشور خود رانده شده‌اند و 41.3میلیون نفر از آنها در داخل کشور خود مجبور به ترک خانه و کاشانه شده‌اند. اگرچه نام ایرانی‌ها را امروز در فهرست مهاجران و پناهجویان کشورهای زیادی می‌توان دید، اما ایران از دیرباز کشوری مهاجرپذیر بوده و پناهجویان و مهاجران فراوانی از کشورهای مختلف جهان در طول سال‌ها به این کشور پناه آورده‌اند. دیده‌بان حقوق بشر در گزارشی اعلام کرده بود که در سال 1380جمعیت مهاجران در ایران بیشتر از هر کشور دیگری در جهان بوده است، 2.56میلیون مهاجر که دو میلیون و 355هزار نفر از آنها افغانستانی و 203هزار نفر از آنها عراقی بوده‌اند. افغانستانی‌ها و عراقی‌ها به نسبت دیگر مهاجران و پناهجویان مانند لهستانی‌ها که امروز تنها چند قبرستان یادآور حضور آنها در ایران است، مهاجران جدید‌تری به شمار می‌روند و آمار آنها در گذر سال‌ها و با بهبود وضعیت زندگی در کشورهای همسایه ایران، کاسته شده است.


جمعیت
امروز درحدود 300هزار نفر از ارامنه که اجداد آنها در طول سال‌های مختلف در ایران ساکن شده‌اند، در شهرهای مختلف ایران سکونت دارند. بیش از نیمی از این جمعیت در تهران ساکن هستند و مابقی آنها در اصفهان، آذربایجان و دیگر شهرهای ایران زندگی می‌کنند.


چرا و چه زمانی به ایران آمدند؟
شاید بتوان دوران صفویه را سرفصل شکل‌گیری جوامع ارمنی در ایران نامید؛ اگرچه این قوم از پیش از دوران صفویان هم به شکل‌های مختلف در ایران حضور داشته‌اند. در سال 1604 شاه‌عباس صفوی به‌منظور اجرای سیاست زمین سوخته برای محافظت از قلمرو شمال غربی خود در برابر عثمانی‌ها، جمعیت وسیعی از ارامنه، بالغ بر 500هزار نفر را از خانه‌های خود بیرون راند و در منطقه‌ای از اصفهان به نام جلفای جدید و روستاهای اطراف آن سکونت داد. بخشی دیگر از این افراد در استان‌های گیلان، مازندران و شیراز اسکان یافتند. همچنین براساس گزارش مورخان، ارمنی‌ها در قرون یازدهم تا پانزدهم در شهرهای مختلف آذربایجان ازجمله تبریز و دیگر شهرها مانند سلطانیه، مراغه و رشت سکونت داشته‌اند.

کسب و کار
ارمنیان ساکن در ایران در سال‌های اولیه ورود در مشاغلی مانند کشاورزی، دامداری، باغداری و تجارت دست داشتند. شاه‌عباس به‌سرعت به زبردستی ارامنه در تجارت پی برد و از آنها برای صادرات ابریشم که درانحصار پادشاه بود کمک گرفت. در دوران نادرشاه ارامنه تنها اجازه داشتند در مشاغلی مانند زرگری، نجاری و تجارت فعالیت کنند. در دوران قاجار که ارامنه حق شهروندی به‌دست آوردند، در کنار تجارت و فعالیت در مشاغل دولتی، در مشاغلی مانند جواهرسازی، تپانچه‌سازی، شمشیرسازی، پوست‌دوزی، خیاطی، عکاسی، پزشکی و داروسازی شهرت پیدا کردند. بازرگانان ارمنی در دوره قاجار نقشی کلیدی در گسترش بازرگانی ایران داشتند. هویک میناسیان، پژوهشگر، مورخ و نویسنده در یکی از کتاب‌های خود می‌گوید که ارامنه 56شغل و صنعت را برای نخستین بار وارد ایران کردند.

شرایط فعلی
درحال حاضر، ارامنه به‌عنوان شهروندان مسیحی ایرانی تقریبا در هر سمت و شغلی می‌توانند فعالیت داشته باشند. فهرست‌های بلند بالایی از نامداران ارمنی ساکن ایران را در حوزه‌های مختلفی مانند ورزش، سیاست، علم، هنر، تجارت و کارآفرینی می‌توان یافت. درحال حاضر در کلانشهر تهران 13منطقه ارمنی‌نشین وجود دارد که به واسطه حضور آنها، کلیسا و مراکز فرهنگی مخصوص ارامنه را هم می‌توان در این مناطق یافت.


جمعیت
از سال 1942ورود پناهجویان لهستانی از مسیر بندر انزلی به ایران آغاز شد و ایران روزانه میزبان 2هزار و 500لهستانی بود. ژنرال آندرس بیش از 74هزار نیروی لهستانی، شامل 41هزار غیرنظامی و کودک را روانه ایران کرد. در مجموع بیش از 116هزار لهستانی وارد ایران شدند.


چرا و چه زمانی به ایران آمدند؟
در پی یورش اتحادیه جماهیر شوروی به لهستان در آستانه جنگ جهانی دوم شوروی توانست به بیش از نیمی از قلمرو کشور لهستان چنگ بیندازد. طی چند‌ماه شوروی به‌منظور خالی کردن لهستانی‌ها از زمین‌های الحاقی به‌خود، شروع به راندن 320هزار تا یک میلیون نفر از ساکنان مناطق مختلف لهستان به بخش‌های شرقی شوروی کرد. از سال 1940تا 1941لهستانی‌ها چهار بار از خانه‌های خود به دیگر مناطق شوروی رانده شدند. در سال 1941با حمله آلمان به شوروی ورق زندگی اسفبار لهستانی‌ها برگشت و شوروی برای حفظ هم‌پیمانانش موافقت کرد لهستانی‌های اسیر در اردوگاه‌های کار اجباری خود را آزاد و روانه ایران کند.

کسب و کار
طولانی شدن اقامت لهستانی‌ها در ایران باعث شد کم‌کم این پناهجویان وارد بازار کار شوند. کار به‌عنوان مستخدم در خانه ثروتمندان ایرانی یکی از رایج‌ترین مشاغل برای زنان لهستانی بود. تعدادی دیگر از لهستانی‌ها در قالب گروه‌های موسیقی یا نمایش در کافه‌ها و رستوران‌ها برنامه اجرا می‌کردند. گروهی دیگر از لهستانی‌ها به‌عنوان نیروی کار در هتل‌ها و رستوران‌ها استخدام شدند و حضورشان باعث رونق کسب و کار رستوران‌ها شد. بخشی دیگر از زنان لهستانی هم خیاطی را در خانه یا تولیدی‌ها آغاز کردند.

شرایط فعلی
تعداد زیادی از مهاجران لهستانی در ایران در همان سال‌ها به‌دلیل وضعیت نابسامانی که در اردوگاه‌های شوروی داشتند، در اثر بیماری‌هایی مانند سوءتغذیه یا تیفوس جان خود را از دست دادند. در سال‌های 1942تا 1945بیش از 2هزار کودک یتیم لهستانی در نوانخانه‌های اصفهان جانشان را از دست دادند. گفته می‌شود در ماه‌های اول ورود لهستانی‌ها به ایران بیش از 3هزار نفر از آنها جانشان را از دست دادند. تعداد محدودی از زنان لهستانی با ایرانی‌ها وصلت کردند و در ایران ماندگار شدند. در نهایت سال 1942انگلستان و کشورهای مستعمره آن جذب مهاجران لهستانی را از ایران آغاز کردند و لهستانی‌ها ایران را برای همیشه به مقصد کشورهایی مانند مکزیک، نیوزیلند، هندوستان و انگلستان ترک کردند.


جمعیت
در سال 2003، بخش امور هماهنگی امور انسان‌دوستانه سازمان ملل آمار عراقی‌های حاضر در ایران را 202هزار نفر اعلام کرد که بیش از 50هزار نفر از آنها در 22اردوگاه در غرب ایران سکونت داشتند. در سال 1394جمعیت عراقی‌های ساکن ایران 33هزار نفر اعلام شد؛ مهاجرانی که در 9استان مختلف ایران پراکنده هستند. عراقی‌ها بیشتر ساکن استان‌های قم، ‌اصفهان، خوزستان، خراسان رضوی، ایلام و یزد هستند. براساس سرشماری سال 1395مرکز آمار ایران، 34هزار و 532عراقی در ایران سکونت دارند که بیشترین آنها در استان‌های قم، تهران و خوزستان متمرکز هستند.


چرا و چه زمانی به ایران آمدند؟
عراقی‌ها در چند دوره مختلف مهاجرت به ایران را آغاز کردند. دلایل اصلی این مهاجرت‌ها سیاست‌های رژیم بعث و تبعات جنگ بوده است. در دهه 1980 هزاران عراقی توسط حکومت صدام از عراق رانده شده و راهی ایران شدند. دولت عراق در آن زمان به بهانه مناقشاتی که بر سر جزایر سه‌گانه با ایران داشت، ‌50هزار شهروند عراقی ایرانی‌الاصل را از عراق اخراج کرد. در سال 1991هم بار دیگر به‌دلیل درگیری‌های داخلی، 500هزار عراقی دیگر از شهرهای مرزی عراق وارد ایران شدند. پس از سقوط حکومت صدام، درحدود 11هزار و 500پناهجوی عراقی ایران را ترک کردند و به عراق بازگشتند.

کسب و کار
جمعیت زیادی از مهاجران عراقی در دولت‌آباد شهرری سکونت دارند. این منطقه به عراق کوچک شهرت یافته است و مهاجران عراقی در این محله در مشاغل مختلف فعالیت دارند و تقریبا صاحبان تمامی کسب و کارها، حتی آژانس‌های مسافرتی در این منطقه عراقی یا عراقی‌الاصل هستند. همچنین تعدادی از عراقی‌های مهاجر ساکن تهران در بازار تهران مشغول به‌کار هستند. در قم نیز عراقی‌های مهاجر در منطقه‌ای به نام گذرخان به کسب و کار مشغولند و مغازه‌هایی متعدد دارند.

وضعیت کنونی
معاون رایزن فرهنگی کشور عراق در سال 98 از حضور 6هزار دانشجوی عراقی در ایران خبر داد. همچنین، همزمان با کاهش ارزش پول ایران در برابر ارزهای خارجی، ورود عراقی‌ها به ایران در قالب توریست افزایش پیدا کرد. در بخش‌های مرزی، هدف ورود عراقی‌ها خریداری کالاهای اساسی و مواد غذایی با قیمتی پایین‌تر از عراق از شهرهای مرزی ایران بود. اما عراقی‌ها تا پیش از آغاز همه‌گیری کرونا در قالب گردشگران حقیقی هم به ایران سفر می‌کردند و براساس آمار سال  98، یک میلیون و 690عراقی با هدف گردشگری، درمان یا زیارت به ایران سفر کرده‌اند. آماری از افزوده شدن جمعیت مهاجران عراقی ساکن ایران در سال‌های اخیر وجود ندارد.


جمعیت
در آخرین سرشماری نفوس و مسکن مرکز آمار ایران در سال 1395، ‌جمعیت مهاجرین افغانستانی در ایران یک میلیون و 583هزار و 979نفر اعلام شد. وزیر امور مهاجرین و عودت‌کنندگان افغانستان در سال 2019 در گفت‌وگویی با خبرگزاری آناتولی اعلام کرد جمعیت افغانستانی‌ها در ایران حدود 2میلیون و 340هزار نفر است. به گفته این مقام مسئول، حدود 950هزار افغانستانی دارای کارت آمایش، 450هزار نفر دارای گذرنامه و روادید کوتاه‌مدت هستند و 800هزار نفر فاقد مدرک هم توسط ادارات ایران ثبت شده‌اند. همچنین حدود 30هزار نفر از اقامت بلندمدت برخوردارند و تعدادی هم هیچ مدرکی ندارند و قابل سرشماری نیستند. همچنین معاون امنیتی و انتظامی وزارت کشور در سال 98 از حضور حدود 3میلیون نفر از اتباع افغانستانی در ایران خبر داد.


چرا و چه زمانی به ایران آمدند؟
در دهه 1970و دوران شکوفایی صنعت نفت در ایران، صد‌ها هزار افغانستانی به‌دلیل فقر و خشکسالی به ایران مهاجرت کردند. اما بیشترین حجم مهاجرت بین سال‌های 1979تا 2001 تحت‌تأثیر تبعات جنگ‌های داخلی افغانستان رخ داد. اشغال افغانستان توسط شوروی منجر به فرار بیش از 2.9میلیون افغانستانی به ایران در سال‌های 1980تا 1989 شد. پس از خروج شوروی از افغانستان، ‌1.4میلیون افغانستانی در سال 1992به کشور خود بازگشتند اما بار دیگر پس از سقوط کابل در همان سال، مهاجرت افغانستانی‌ها به ایران آغاز شد. در همین سال بود که امام خمینی (ره) 
در یکی از سخنرانی‌های خود دولت را موظف به کمک به مهاجران افغانستانی و رسیدگی به مشکلات آنها کرد. چهارمین موج مهاجرت اهالی افغانستان به ایران در زمان حکومت طالبان بر افغانستان بین سال‌های 1994تا 2001 شکل گرفت.

کسب و کار
در سال 1395 اداره کل اشتغال اتباع خارجی تعداد مشاغلی که اتباع خارجی می‌توانند برای آنها مجوز اشتغال کسب کنند را از 400شغل به 66شغل کاهش داد. تقریبا تمامی این 66شغل در حوزه مشاغل سخت دسته‌بندی می‌شوند و بیشتر افغانستانی‌های ساکن ایران در حوزه‌هایی مانند سنگبری و سنگ‌تراشی، کارگری در بخش‌های مختلف مانند کارگاه‌های کشاورزی، راهسازی و معدن، کشتارگاه و کوره‌های ریخته‌گری مشغول به کارند. مدیر‌کل اشتغال اتباع خارجی در سال 98 اعلام کرد که 60درصد اتباع افغانستانی حاضر در ایران در بخش ساختمان مشغول به ‌کار هستند. دقیق‌ترین آماری که از اشتغال افغانستانی‌ها در ایران وجود دارد، به سال 1394 برمی‌گردد که در آن 360هزار پرونده هزار پرونده شغلی برای افغانستانی‌ها در ایران صادر شد. درعین حال حدود 500هزار مهاجر افغانستانی در مدارس ایران و حدود 20هزار دانشجو در دانشگاه‌های ایران مشغول تحصیل هستند و 16هزار دانشجوی افغانستانی در مقاطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری از دانشگاه‌های ایران فارغ‌التحصیل شده‌اند.

شرایط فعلی
با دشوارتر شدن وضعیت اقتصادی ایران و کاهش ارزش ریال در برابر ارزهای خارجی وضعیت زندگی برای مهاجران افغانستان که پیش از این نیز وضعیت معیشت قابل‌قبولی نداشتند دشوارتر هم شد. همین وضعیت باعث شد مهاجران افغانستان به فکر مهاجرت از ایران، بازگشت به افغانستان یا مهاجرت به دیگر کشورها، به‌ویژه کشورهای اروپایی بیفتند. آمار دقیقی از میزان خروج مهاجران افغانستان در دست نیست، اما به گفته دفتر اشتغال اتباع خارجی از میزان نیروهای کار افغانستان در ایران کاسته شده است. آمارها نشان می‌دهد در سال 91 بیش از 20هزار مهاجر افغانستان و در سال 97بالغ بر 145هزار نفر از ایران وارد ترکیه شده‌اند. همچنین سازمان جهانی مهاجرت در سال 97اعلام کرد حدود نیم‌میلیون افغانستانی ساکن ایران که از اسناد شناسایی معتبر برخوردار نبوده‌اند، به‌دلیل مشکلات اقتصادی از ایران به افغانستان بازگشته‌اند.