زیر و رو کردن زیرخاکی

یاور یگانه- روزنامه نگار

موضوع حذف و جرح و تعدیل در تلویزیون به زخمی کهنه می‌ماند که هیچ‌وقت بهبود نمی‌یابد و گاه به گاه هم تازه می‌شود و سر باز می‌کند. سریال‌های تلویزیونی تا به آنتن برسند راه پرپیچ و خمی را می‌پیمایند و به‌اصطلاح از 7خان رستم عبور می‌کنند تا فرصت پخش شدن از جعبه جادو نصیبشان شود. اما طی این مسیر پردست‌انداز هم تضمینی نیست که سریال با تدوین نهایی‌اش که مورد تأیید کارگردان است روی آنتن برود. با اینکه ممکن است بخت برخی سریال‌ها در پخش نخست‌شان بلند باشد و گرفتار قیچی سانسور نشوند، اما هیچ بعید نیست که در بازپخش مغلوب شوند و بخش‌هایی که در پخش نخست روی آنتن رفته در بازپخش‌ها مورد غضب قرار بگیرد. دیروز جلیل سامان، کارگردان سریال زیرخاکی که چند روز پیش، از ساخت فصل دوم این سریال خبر داده بود، در پست اینستاگرامی اعلام کرد، به‌دلیل سانسورهایی که شامل حال بازپخش فصل اول سریال زیر خاکی شده‌ است، فصل دوم را نمی‌سازد. این کارگردان در مطلبی که در صفحه اینستاگرامش منتشر کرد، نوشت: «با پوزش از مخاطبین دوست‌داشتنی سریال زیر خاکی، به‌علت سانسور بی‌دلیل آن در بازپخش و سیاست‌های دوگانه و متناقض تلویزیون، از ادامه ساخت آن انصراف می‌دهم.» فصل اول سریال زیر خاکی ‌ماه رمضان امسال از شبکه یک پخش شد و حالا چند روزی است که این سریال از این شبکه در حال بازپخش است. یکی از دلایل رونق سریال‌سازی در شبکه نمایش خانگی و تمایل کارگردانان تلویزیون به‌کار کردن در رسانه‌ای که سانسور کمتری در آن اعمال می‌شود، خط قرمزهای پررنگ و چارچوب‌های تنگ تلویزیون است. سانسور سریال‌های تلویزیونی سابقه‌اش به سال‌های دور می‌رسد و زیرخاکی نخستین قربانی این مسئله نیست. اما کدام سریال‌ها بوده‌اند که پیه سانسور به تنشان خورده است؟

در پناه تو (حمید لبخنده، 1375ـ 1372، شبکه 2)
در صندلی عقب یک خودرو، 2زن با پوشش چادر و یک مرد نشسته‌اند و راننده هم در حال رانندگی است و در کنار دستش مرد دیگری نشسته است. این جمع همگی جوان و هم‌دانشگاهی هستند و احتمالا همین 2نکته کافی است تا حساسیت هر ناظر پخش مشکوکی را برانگیزد. با اینکه در این صحنه حرف خاصی هم زده نمی‌شود، اما این تکه از سریال پرطرفدار در پناه تو امکان رفتن روی آنتن را پیدا نکرد تا اینکه چند وقت پیش حمید لبخنده، کارگردان سریال، این صحنه را همراه برخی دیگر از صحنه‌های حذف‌شده این سریال در صفحه شخصی‌اش منتشر کرد و تعجب کاربران فضای مجازی و رسانه‌ها را برانگیخت که چه چیزی در این صحنه‌ها بوده که آنها را مستوجب سانسور کرده است. درباره سانسور سریال در پناه تو در تمام سال‌هایی که از پخش آن می‌گذرد، به وفور گفته و نوشته شده است. علیرضا طالب‌زاده، نویسنده این سریال، یک‌بار در گفت‌وگو با همشهری جوان گفته بود: «نسخه اولیه فیلمنامه ۱۰۳۰صفحه بود و نوشتنش هم تقریبا یک سال طول کشید. موقع تولید آقای ارگانی از شبکه2 رفت و آدم‌هایی با نگرش‎های دیگر آمدند. این تغییر باعث شد چیزی حدود ۳۵۰ صفحه از فیلمنامه ساخته نشود. حدود ۱۵۰ صفحه هم عملا موقع پخش از کار زده شد.» شرح حذف صحنه‌ها و شخصیت‌های مختلف این سریال مثنوی هفتاد من است، اما از همه جالب‌تر فشار مدیران تلویزیون به لبخنده برای تغییر پایان‌بندی سریال است که درنهایت لبخنده به‌رغم میل باطنی‌اش به آن تن می‌دهد.

ساعت شنی (بهرام بهرامیان، 1386، شبکه یک)
مطرح کردن موضوع رحم اجاره‌ای در سریال ساعت شنی نوعی ساختارشکنی برای تلویزیون محسوب می‌شد که معمولا تمایلی برای پرداختن به مسائلی که به بحث‌های عمیق جنسیتی و حقوقی دامن می‌زند، ندارد. ماهرخ (با بازی رؤیا نونهالی) که پزشک متخصص زنان و زایمان است، بچه‌دار نمی‌شود و تصمیم می‌گیرد از طریق رحم اجاره‌ای صاحب فرزند شود. دختر جوانی به نام مهشید (با بازی مهراوه شریفی‌نیا) که وضع مالی خوبی ندارد، پیشنهاد ماهرخ را می‌پذیرد و حاضر به انجام این کار می‌شود، اما علاقه او به بچه باعث می‌شود که از خانه ماهرخ فرار کند. او که جا و مکانی ندارد، مجبور به خیابان‌خوابی می‌شود و ماجراهایی را پشت سر می‌گذارد. پخش این سریال، صدای معترضان همیشه در صحنه را درآورد و این گروه از رئیس وقت صداوسیما خواستند پخش این سریال را که بدآموزی دارد، متوقف کند. هرچند عزت‌الله ضرغامی حمایت خود را از این سریال اعلام کرد، اما در نهایت 3قسمت پایانی این سریال که هر کدام 45دقیقه بودند، ترکیب و به یک قسمت بلند 75دقیقه‌ای بدل شد و در چنین وضعیتی مشخص است که ماجراهای زیادی در سریال بود که به ثمر نرسید و آنچه مدنظر گروه سازنده بود، ابتر ماند.

دوران سرکشی (کمال تبریزی، 1380، ‌شبکه تهران) و سرزمین کهن (تبریزی، 1392، شبکه 3)
دوران سرکشی روی موضوع حساسی دست می‌گذاشت که در سال‌های پیش از دهه 80تابو محسوب می‌شد و  در دهه 80 روزی نبود که نشریات زرد، برای منفعت بردن از قِبَل آن، تیتر جلدشان را به این موضوع اختصاص ندهند. در پی تحولات خرداد 1376و باز شدن فضای اجتماعی و سیاسی، مسائلی به رسانه‌ها راه یافت که تا پیش از آن اجازه مطرح شدن در رسانه‌ها به آنها داده نمی‌شد و مسئله دخترانی که به دلایل مختلف از خانه می‌گریختند و معمولا از شهر محل زندگی‌شان فرار می‌کردند و به تهران می‌آمدند، در صدر این موضوعات بود. دوران سرکشی درباره دختری فراری به نام روناک بود که با کمک بهزیستی قصد داشت به زندگی عادی بازگردد. کمال تبریزی، کارگردانی این سریال را عهده‌دار بود  و فیلمنامه آن هم باز به علیرضا طالب‌زاده تعلق داشت. کمال تبریزی در سال 1382به همشهری جهان درباره سانسور این سریال گفته بود: «روی سریال ما حساسیت خاصی وجود داشت و نگاهی که طبیعتا آدم را دلخور می‌کرد. طبیعتا کسی که در پخش نشسته و با ملاحظات روز اجتماع حذفیات را انجام می‌دهد، خیلی باید رعایت بکند و انتظار من این بود که کمتر حذفیات انجام شود؛ چون چیزهایی حذف می‌شود که انصافا جای حذف کردن ندارد. داشتن روحیه محافظه‌کاری و بیش از حد ملاحظه کردن درواقع نوعی عقب‎نشینی کردن است و همین باعث می‌شود که حذفیات به‌وجود بیاید وگرنه، اگر همه آنچه ما کار کردیم و ساختیم، همانطور هم پخش شود، هیچ‌کس به آن خرده نخواهد گرفت.» البته این تنها سریال تبریزی نبود که دچار سانسور شد. سریال سرزمین کهن یا سرزمین مادری که فیلمنامه‌نویس آن هم علیرضا طالب‌زاده است، بهمن 1392 روی آنتن رفت، اما این سریال تاریخی که هزینه فراوانی هم صرف تولید آن شده و بازیگران نامداری در آن حضور دارند، در همان آغاز، با اعتراض بختیاری‌ها که معتقد بودند در این سریال به قوم آنها اهانت شده، از ادامه راه بازماند و هنوز هم بخت این را که به آنتن تلویزیون راهی یابد، پیدا نکرده است. حتی امسال زمزمه‌هایی درباره پخش این سریال در ‌ماه رمضان به گوش رسید که درنهایت عملی نشد و همچنان باید منتظر ماند و دید چه سرنوشتی در انتظار آن است.

سایه ممیزی قبل از پخش

سریال زیرخاکی از همان ابتدا تیغ سانسور را در بالای سرش می‌دید؛ ماجرا از این قرار است که پیش از پخش این سریال، تصاویری از گوهر خیراندیش، بازیگر نقش توران خانم در فضای مجازی منتشر شد که با ضوابط داخلی کشور مطابقت نداشت و پخش این سریال را در هاله‌ای از ابهام قرار داد. هرچند این موضوع در ابتدا موجب نگرانی عوامل این سریال شد، اما درنهایت زیرخاکی توانست از این مهلکه جان سالم به‌در برد. این سریال در نمایش نخستش هم برای مطابقت با استانداردهای پخش تغییر کرده بود ولی گویا حذفیات بازپخش آن حسابی به جلیل سامان سنگین آمده و قید همکاری با این پروژه را زده است.

ممیزی آدم‌های دوست‌داشتنی
از همان تیرگی پیشانی نقی معمولی و استخدامش به‌عنوان راننده نماینده مجلس شهرشان می‌شد حدس زد که فصل ششم سریال پایتخت با ممیزی‌های زیادی همراه خواهد بود. بازیگرانی که دیالوگ‌هایشان مشمول ممیزی شده بود، در صفحات شخصی‌شان، نارضایتی خود را از این مسئله نشان دادند. از طرف دیگر، قسمت پایانی این سریال که ارجاعی به یکی از فیلم‌های سینمایی قبل از انقلاب داشت، حاشیه‌های زیادی برای دست‌اندرکاران این مجموعه ایجاد کرد. سریال نون خ.  هم از تیغ تیز سانسور در امان نماند و در بعضی صحنه‌ها صدای بازیگران با لب‌هایشان همخوانی نداشت یا صحنه‌هایی از این سریال، راهی به آنتن پیدا نکرد.