یادداشت
تقویت حس کسی‌بودن در حوزه آسیب‌های اجتماعی
محمدرضا جوادی‌یگانه-معاون امور فرهنگی و اجتماعی شهرداری تهران
شهرداری تهران، با رویکرد نگهداشت اجتماعی شهر و همچنین انجام مسئولیت اجتماعی خویش، مدت مدیدی است که براساس درکی منسجم از مسئله آسیب‌های اجتماعی و برنامهای هدفمند و ساختاریافته، در این حوزه نقشآفرینی می‌کند. در این نگاه، انسانها در جریان زندگی روزمره‌شان نیازهایی دارند و هرقدر به منابع لازم برای رفع این نیازها دسترسی بهتری داشته باشند، از آسیب‌های ناشی از برطرف‌نشدن نیازهایشان بیشتر در امانند. توزیع متناسب و صحیح زیرساخت‌های حیاتی زیست شهری موضوع بسیار مهمی است که می‌تواند از شکلگیری، شدت‌یافتن و انباشت آسیب‌های اجتماعی و کاهش کیفیت زندگی شهروندان یک جامعه پیشگیری کند. شهرداری با توجه به تسلط بر حوزه‌های مختلف مسائل شهری و درکی که از نیازمندیهای مناطق مختلف بر مبنای بافت جمعیتی، فرهنگی و اقتصادی آنها دارد، می‌تواند نقش مهم و تأثیرگذاری در زمینه توزیع مناسب زیرساخت‌ها و پیشگیری از خلق و شیوع آسیب‌های اجتماعی داشته باشد.
بر این مبنا، شهرداری مواجهه خود را با مسئله آسیب‌های اجتماعی بر مبنای رویکرد حفظ کرامت انسانی و تقویت «حس کسی بودنِ» شهروندان، در 3فاز «شناسایی و پیشگیری»، «پناه‌دهی و توانمندسازی» و «بازگشت به زندگی سالم» تعریف کرده و زیرساخت‌های پنج‌گانه را نیز با همین نگاه در مناطق مختلف شهر تهران راه‌اندازی کرده است. در این نگاه در مرحله اول، «پایگاه‌های خدمت اجتماعی» مستقر در مناطق مختلف با همکاری نهادهای محلی، افراد در معرض آسیب و آسیب‌دیده را شناسایی کرده و با ارائه خدمات و حمایت‌های لازم، از درغلتیدن ایشان در آسیب‌های بیشتر جلوگیری می‌کنند. «واحدهای سیار فوریت خدمات اجتماعی» نیز افراد آسیب‌دیده بی‌خانمان را شناسایی می‌کنند و به مراکز حمایتی انتقال می‌دهند. پناه‌دهی و توانمندسازی افراد آسیب‌دیده در «مددسرا»ها و «سامان‌سرا»ها انجام می‌شود. در این مراکز افراد به ترک اعتیاد تشویق می‌شوند و اقدامات اولیه برای ترغیب ایشان به بازگشت به زندگی سالم انجام می‌شود. فرد آسیب‌دیده‌ای که در این مراکز از حمایت‌های اجتماعی برخوردار شده و بار دیگر احساس ارزشمندی را تجربه کرده است، می‌تواند پس از بهبودیافتگی از اعتیاد و به انتخاب خود، از امکانات تعریف‌شده شهرداری در «مراکز بهاران» نیز بهره‌مند شده و در آنجا توانمندی‌های اقتصادی و روانی لازم برای بازگشت به جامعه را فرابگیرد و تحت حمایت مددکاران این مجموعه به‌تدریج زندگی جدیدی را آغاز کند.
تأکید شهرداری بر مدیریت آسیبها در چارچوب رویکرد «محله‌گرایی» فرصتی را فراهم می‌کند تا شهروندان مناطق مختلف برمبنای انس و قرابتی که با محل زندگی خود دارند، نسبت به مشارکت اجتماعی بیشتر برای کاهش آسیب‌های محل زندگی‌شان و افزایش کیفیت زیست محلی خود اقدام کنند. افراد هر محله درک کامل‌تری از کمبودها و امکانات محله خود دارند و با تجمیع توان‌های فردفرد شهروندان، خیریهها، سمنها، انجمنهای محلی و قدرت شهرداری میتوان امیدوار بود که توزیع متناسب زیرساخت‌ها در همه مناطق شهری رقم بخورد و بدین‌ترتیب کاهش چشمگیر آسیب‌های اجتماعی در محلات مختلف اتفاق بیفتد.
هرچقدر افراد بیشتری در «مددسرا»ها به سمت رؤیای ترک اعتیاد و بازگشت به زندگی سالم ترغیب شوند و به هر میزان نرخ تحقق این رؤیا در «بهاران»ها افزایش پیدا کند، شهروندانی که اغلب به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم با مسئله اعتیاد در ارتباط هستند، به امکان بهبود شرایط زیست شهری امیدوارتر می‌شوند. مردمی که شور مشارکت در بهترکردن شرایط زندگی در محله خودشان را داشته و باور دارند که شهرداری با تمام توان در راستای این هدف تلاش می‌کند، ثمره تلاش‌های خود را در تعداد همشهری‌هایی که به آغوش جامعه بازمی‌گردند و نقش‌های خالی مانده‌شان اعم از مادری، پدری، همسری و... را مجددا برعهده میگیرند و جای دردناک زخم‌های پیشین را التیام می‌بخشند، خواهند دید.
در چنین بستری، افراد می‌توانند با سرمایه «احساس اثربخشی» که از این تجربه موفق به‌دست می‌آورند، در دیگر حوزه‌های زندگی اجتماعی نیز حضور مسئولانه داشته باشند و رنج بی‌تفاوتی را بر خود هموار کنند. در این نگاه تلاش برای توزیع متناسب و عادلانه زیرساخت‌های شهری و حمایت از افراد آسیب‌دیده و در معرض آسیب تا بازگشت مجدد ایشان به جامعه، نه‌تنها کیفیت زندگی افراد آسیب‌دیده و خانواده ایشان را بهبود می‌بخشد، بلکه با افزایش احساس امید اجتماعی و اعتماد به سازمان‌ها، کیفیت زندگی ساکنان محلات مختلف شهر و شهروندان تهران را نیز افزایش می‌دهد. مددسراها به‌عنوان یکی از زیرساخت‌های پنج‌گانه اصلی شهرداری در فرایند کنترل و کاهش آسیب‌های اجتماعی، نقش جدی در پناه‌دهی و توانمندسازی افراد بی‌خانمان ایفا می‌کنند. بی‌خانمانی با توجه به نمود بارز آن در شهر و برخورد مستقیم جامعه با آن و اثری که بر زشت شدن چهره شهر و به‌تدریج افزایش آسیب‌های فردی و اجتماعی دارد، یکی از جدیترین مسائلی است که حوزه مدیریت آسیب‌های اجتماعی شهرداری همواره با آن دست به گریبان بوده است. سال1382 و با مرگ چند نفر از کارتنخوابها در فصل زمستان، شهرداری وقت با راه‌اندازی 2باب گرمخانه به شکل چادر در پارکهای المهدی منطقه9 و محله هرندی منطقه12، سرپناهی شبانه برای بیخانمانها و کارتنخوابها فراهم کرد. سال1385، با تخصیص فضاهایی همچون «انبار خاوران»، «زندیان»، «فتح» و «سوله ورزشی بهمن» شهرداری تهران ارائه خدمات به بیخانمانها را به شکل جدیتر دنبال کرد و سال1390، سازمان رفاه، خدمات و مشارکتهای اجتماعی راه‌اندازی گرمخانههای منطقهای در سطح مناطق 22گانه شهر تهران را در دستور کار قرار داد. اولین مددسرای بانوان در سال1394 و 10سال پس از افتتاح نخستین مددسرای مردان، راه‌اندازی شد. باتوجه به عدم‌تمایل برخی از افراد بی‌خانمان به حضور در گرمخانههای ثابت و همچنین کاهش شدید و ناگهانی دمای هوا در سال1396، سازمان رفاه، خدمات و مشارکتهای اجتماعی، طرح گرمخانه سیار (اتوبوسهای تجهیز شده) را آغاز کرد. علاوه بر این، از سال1397 تا‌کنون 3مددسرای دیگر نیز برای پناه‌دهی به بانوان آسیب‌دیده افتتاح شده و به این ترتیب هم‌اکنون همه پهنه‌های شهری از امکان مددسرای بانوان نیز بهره‌مند شده‌اند. از سال1398، با توجه به تأکید شهرداری مبنی بر اینکه تلاش کنیم در تهران، همه افراد سرپناهی برای خوابیدن و نانی برای خوردن داشته باشند، مقرر شد که گرمخانههای اضطراری که صرفأ در فصول سرد سال فعال بودند، دائمی شوند تا افراد بی‌خانمان در تمام طول سال بتوانند از خدمات این مراکز استفاده کنند. هم‌اکنون تعداد 20گرمخانه (مددسرا)، شامل 16گرمخانه ویژه مردان با ظرفیت 1430تخت و 4گرمخانه ویژه زنان با ظرفیت 320تخت، در سطح مناطق 22گانه شهر تهران در حال ارائه خدمات به افراد جامعه هدف هستند. کاهش مسئله آسیب‌های اجتماعی امر مهمی است که جز با حمایت و همراهی آحاد شهروندان و به‌خصوص نهادهای مسئول دیگر مانند ستاد مبارزه با مواد‌مخدر و بهزیستی و... محقق نخواهد شد و شهرداری تهران از حمایت مجدانه و دلسوزانه همه این نهادها در راستای تلاش برای افزایش کیفیت زندگی شهروندان و بازگشت افراد آسیب‌دیده به زندگی سالم، استقبال می‌کند.
