یادداشت/ روزگار کرونا

مرجان گلی‌پور- شهرساز و کارشناس مدیریت شهری

بحران کووید-19؛ یک بیماری همه گیر جهانی، در تمام بخش‌های محیط‌زیستی، آب‌وهوایی، اقتصادی و اجتماعی دولت‌های محلی را مجبور به تجدید نظر اضطراری و یافتن پاسخ‌های نوآورانه کرده است. ابعاد سرزمینی آثار گسترش ویروس کرونا نشان‌دهنده تأثیر منطقه‌ای نامتقارن در بین کشورهاست. یکی از اقدامات ضروری در خط مقدم مدیریت بحران، تهیه اطلاعات و داده‌های صحیح از یک‌سو و درس‌آموزی از تجربه تبعات این اپیدمی از سوی دیگر است. در همین راستا کتاب «روزگار کرونا؛ تأملاتی فرهنگی درباره کروناویروس» -مجموعه مقالات، گفت‌وگوها و یادداشت‌ها- به تألیف و گردآوری دکتر ناصر فکوهی، استاد گروه انسان‌شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران براساس تفاهمنامه‌ همکاری میان مؤسسه آبی پارسی با انسان‌شناسی و فرهنگ در سال1399 در 3فصل منتشر شده است. نویسنده در پیش‌گفتار مسئله را نه صرفاً بر سر یک اپیدمی، بلکه بر سر بقای عمومی و درازمدت انسان می‌داند.
«فصل اول؛ وقتی فاجعه از راه رسید»: فراوانی فزاینده حوادث و بیماری‌های اپیدمیک به‌طور عام و کروناویروس به‌طور خاص،  مشکلات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی هستند و تنها با رویکردی اساسی در تغییر روش‌های زندگی و مدیریت اجتماعی شاید قابل گره‌گشایی باشند. تجربه جهان و ما از کرونا به کشورهایی مانند کره‌جنوبی در شرق و سوئد در غرب اشاره می‌کند که از شیوه قرنطینه داوطلبانه با نتایجی گاه مثبت و گاه منفی استفاده کرده‌اند. در اغلب کشورهای دیگر ازجمله دانمارک از قرنطینه‌های اجباری استفاده شد که نتیجه مثبتی داشت. بدترین نتایج هم در کشورهایی اتفاق افتاد که قرنطینه را دیر به اجرا درآوردند؛ درحالی‌که به دلایل فیزیکی یا فرهنگی امکان قرنطینه کامل و گسترده وجود ندارد. (کشورهایی مثل ایتالیا، اسپانیا و آمریکا) در برخی کشورهای جنوبی مانند هند اما قرنطینه همراه با خشونت‌های گسترده پلیس اجرا می‌شود. لذا نمی‌توان الگویی جهان‌شمول ارائه داد و اینکه فاصله‌گذاری اجتماعی و قرنطینه در شرایط نبود واکسن و داروی مؤثر مشکل را حل می‌کند، امری کاملاً مقطعی است که فرهنگ به فرهنگ متفاوت بوده و هزینه‌های اقتصادی آن نیز سرسام‌آور است.
در انتهای فصل، نویسنده کتاب ضمن اشاره به مقاله اخیر دیوید هاروی با عنوان «سیاست ضد‌سرمایه‌داری در دوران کووید-19 (کرونا)» شهر کوچک، دمکراتیک، پیاده غیرمتمرکز، خودگردان، با واحدهای کوچک، غیرمتجمع، چندکارکردی و استفاده هرچه اقتصادی‌تر از فضا و زمان و حرکت در قالب برنامه‌ریزی‌های چندکارکردی را  راهکارهایی برای مقابله با امواج مصیبت‌های انسانی می‌داند.
«فصل دوم؛ جهان پس از کرونا»، ضمن بیان علم و جهان پساکرونایی، 3سناریوی مفروض و نسبی را به شرح ذیل بیان می‌کند که می‌توانند مسیرهایی برای تأمل، پرسش و تفکر در این باب باشند:
1- رسیدن کشورهای نیم‌کره شمالی به نقطه اوج بیماری در یک برهه یک تا 3ماهه و سپس شروع به کاهش؛ در همان حال که در نیم‌کره جنوبی بیماری همین سیر را طی می‌کند. (بدترین سناریو)
2- یافتن درمان‌ها و داروهای نسبی (از طریق پلاسمای بهبودیافتگان و آزمایش بر داروهای پیشین) یا ساختن داروهای جدید و کاهش قدرت کشندگی ویروس به‌دلیل ضعیف شدنش (که البته می‌تواند برعکس هم باشد) و سرانجام ساخت احتمالی واکسن تا یک‌سال یا 18‌ماه آینده. (احتمال بینابینی)
3- فروکش کردن بیماری در سطح جهانی در 18‌ماه آینده و خروج از وضعیت بحران. (کمترین احتمال)
برای یافتن پاسخ «جهان پس از کرونا» اول باید دانست که «جهان پیش دقیقا چه چیزی بود که پس از آن باشد؟» و دوم اینکه؛ «در صحبت از کرونا دقیقاً از چه چیزی صحبت می‌کنیم؟»
«فصل سوم؛ تأملات کرونایی»، ضمن نگاه اجمالی به ژئوپلیتیک، نگاهی تاریخی بر فاصله‌گذاری و اپیدمی‌ها از جامعه شکار و گردآوری تا کشاورزی، از روستانشینی تا شهر صنعتی، سپس شهر اطلاعاتی و درنهایت شهر هوش مصنوعی داشته و موضوع را در موقعیت متأخر بررسی کرده است. در انتها، کرونا‌ویروس به‌عنوان یک پارادوکس پسامدرن انتخابی بسیار سخت را پیش روی انسان‌ها گذاشته؛ کشته‌شدن از ویروس به‌دلیل نزدیک‌شدن انسان‌ها به یکدیگر، یا مردن آنها از فشارهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به‌دلیل دورشدن طولانی‌مدتشان از یکدیگر؟
«سخن آخر؛ صورتک‌های بی‌چهره، دست‌های بی‌پوست»: کروناویروس، نه نخستین ویروس و مصیبت بوده و نه آخرینشان خواهد بود و جهانی که در برابر ما قرار داده، با نمادشناسی آدم‌هایی که نمی‌توانند به یکدیگر نزدیک شوند همراه است که یک ویران‌شهر حقیقی به‌حساب می‌آید اما برای رهایی از این وحشت باید تن به عشق، اخلاق و هنر بدهیم که در پدیده‌های انسانی نمودارند. روشنایی دور نیست، تنها باید جسارت نزدیک‌شدن به آن را داشته باشیم.