گزارشی درباره جام سفالی کشف شده در شهر سوخته که از آن با عنوان «قدیمی‌ترین انیمیشن جهان» یاد می‌شود
انیمیشن پنج هزار ساله
پرنیان سلطانی
برای ما که این روزها چشم‌مان به دیدن بهترین و باکیفیت‌ترین انیمیشن‌های جهان عادت کرده، قطعا جالب است بدانیم قدیمی‌ترین انیمیشن دنیا در کشور ما ساخته شده است؛ آن هم حدود 5هزار سال پیش و به‌دست مردمانی که حتی در تخیلاتشان هم نمی‌توانستند امکانات مدرن دنیای امروز برای ساخت تصاویر متحرک را ببینند! بله، واقعیت این است که قدیمی‌ترین پویانمایی جهان، جامی سفالی است که از کاوش‌های «شهرسوخته» استان سیستان و بلوچستان به‌دست ما رسیده و این روزها در موزه ایران‌باستان نگهداری می‌شود؛ جامی که روی آن 5تصویر از یک بز و یک درخت نقش بسته که این تصاویر یکسان نیستند؛ بز در تصویر اول، جلوی درخت ایستاده، در تصویر دوم آماده پرش است، در تصویر سوم به سمت درخت پریده و در تصاویر چهارم و پنجم روی شاخه قرار گرفته و در حال خوردن برگ درخت است که با چرخاندن جام می‌توان نظاره‌گر نخستین انیمیشن دنیا بود! اگر می‌خواهید درباره این جام شگفت‌انگیز و نخستین تلاش انسان برای ساخت تصاویر متحرک بیشتر بدانید، با ما راهی موزه ملی ایران یا همان موزه ایران باستان شوید؛ جایی که کهن‌ترین انیمیشن دنیا را در خود جای داده است.
یکی از قدیمی‌ترین تمدن‌های جهان
قبل از اینکه به این جام سفالی بی‌نظیر بپردازیم، باید کمی به عقب‌تر برگردیم و زادگاه خلق چنین شاهکاری را بررسی کنیم. یعنی جایی که اینقدر هنرمنددوست و هنرمندپرور بوده که حدود 5هزار سال پیش زمینه ساخت نخستین انیمیشن دنیا را فراهم کرده است!«شهر سوخته» یکی از مهم‌ترین محوطه‌های تاریخی ایران است که با وسعت 280هکتار در 65کیلومتری شهر زابل استان سیستان و بلوچستان قرار دارد. اینطور که باستان‌شناسان معتقدند، این شهر که یکی از قدیمی‌ترین تمدن‌های جهان به‌حساب می‌آید، حدود 5هزار سال پیش در اوج شکوهش بوده، با مردمانی اهل علم، صنعت و هنر که پایه‌گذار یکی از پیشرفته‌ترین شهرهای باستانی دنیا شدند. شاید برایتان جالب باشد بدانید شهرسوخته را به‌خاطر آثار برجسته هنری و صنایع‌دستی‌اش، «شهر هنر»، به‌دلیل فعالیت‌های برجسته علمی به‌خصوص در زمینه پزشکی، «شهر علم» و درنهایت به‌خاطر نداشتن برج و بارو و دروازه در پیرامون آن و نبود سلاح‌های جنگی در میان وسایل کشف شده، «شهر صلح» نیز نامیده‌اند. اگر چه مردمان این شهر در یک دوره از تاریخ به‌دلیل خشکسالی و تغییر اقلیم مجبور به ترک شهر مدرن و نوین‌شان شدند و کسی نمی‌داند کجا رفتند و چه سرنوشتی داشته‌اند، اما آثاری که از خود برجا گذاشته‌اند، در زمره شگفت‌انگیزترین یافته‌های باستان‌شناسی در جهان قرار دارد.
یادگار تمدن شرق فلات ایران
خلاصه اینکه در هزاره سوم پیش از میلاد، یعنی حدود 5هزار سال پیش، در شرق فلات ایران شهری وجود داشته که معدن هنرهای مختلف مانند سفالگری، خراطی، کفاشی، جواهرسازی، بافندگی و... بوده و با داشتن نشانه‌های زندگی مدرن ازجمله سیستم آب و فاضلاب، همواره بهشت باستان‌شناسان به‌حساب می‌آمده! کاوش در این منطقه از سال 1967میلادی یعنی سال 1346توسط باستان‌شناسان انگلیسی و ایتالیایی آغاز شد و این کار پژوهشی تا سال 1357ادامه داشت. بعد از پیروزی انقلاب، حدودا 18سال کار کاوش در این منطقه وسیع متوقف شد تا اینکه در سال 1376تیمی به سرپرستی سیدمنصور سیدسجادی کار کاوش در شهر سوخته را از سر گرفت. یکی از مهم‌ترین کشفیات این تیم باستان‌شناسی در نزدیکی دریاچه هامون، همین جام سفالی بود که با تلاش سازنده‌اش برای ثبت تصاویر متحرک، توجه همه دنیا را به‌خود جلب کرد؛ چرا که نقش‌های روی این جام در واقع نخستین انیمیشن دنیا به‌حساب می‌آید!
نقش‌های هدفمند بر جام سفالین
درواقع جام سفالین با نقش بز هم مثل بیشتر سفال‌های کشف شده از شهر سوخته، از گورهای پنج‌هزارساله بیرون آمده و مزین به نقوشی با رنگ خاکستری یا سرخ از طبیعت یا باورهای آن دوران است. با این تفاوت که نقش‌های روی این جام کاملا هدفمند است و سازنده گمنام آن با ایده‌ای بی‌نظیر سعی داشته تصویری متحرک را روی این ظرف سفالی خلق کند. اینطور که سیدمنصور سیدسجادی، سرپرست تیم کاوش در شهر سوخته می‌گوید، حرکت بز به سمت درخت و تغذیه‌اش از برگ درختان در 5حرکت مصور شده که در این تصاویر نه فقط بز به سمت درخت حرکت می‌کند بلکه جهش و پرش آن روی برگ درختان هم کاملا دیده می‌شود! اینطور که این باستان‌شناس می‌گوید، نقاشی‌های روی این ظرف نخستین اثر در دوره‌های پیش از تاریخ است که در آنها حرکت دیده می‌شود. تا پیش از کشف این ظرف سفالی، روی بیشتر ظروف اشکالی را می‌بینیم که فقط تکرار شده‌اند و هیچ حرکتی ندارند. به این ترتیب از جام سفالین شهر سوخته می‌توان به‌عنوان قدیمی‌ترین ایده مردمان باستان برای ارائه تصویر متحرک و به تعبیر امروزی انیمیشن نام برد.
بی‌نظیر در قبل و بعد از خود
نکته جالب توجه درباره ایده بسیار خلاقانه سازنده جام سفالی این است که این ایده نه فقط در سال‌های پیش از خود بی‌نظیر بوده، بلکه در سال‌های بعد هم مشابه آن را نمی‌بینیم. اینطور که باستان‌شناسان و پژوهشگران می‌گویند تا پیش از شکل‌گیری جام سفالی با تصاویر متحرک، تلاش‌هایی برای ایجاد حرکت در نقش‌ها انجام شده بود؛ تلاش‌هایی که با استفاده از خطوط و اشکال هندسی سعی داشتند به نوعی حرکت را تداعی کنند. اما اینکه چند تصویر پشت سر هم قرار بگیرند و با چرخاندن آنها شاهد انیمیشنی کوتاه باشیم، ایده بکری است که امروز برای ما آشناست. بسیاری از ما هم از این ایده در گوشه دفاترمان استفاده می‌کردیم و با کشیدن نقاشی و ورق زدن سریع دفتر، به یک انیمیشن کوتاه دست می‌یافتیم. اما متأسفانه کار این هنرمند گمنام اهل شهرسوخته ادامه پیدا نکرد و همین باعث شد تا این جام بی‌نظیر پنج‌هزار ساله، حتی تا سال‌های سال بعد از شکل‌گیری‌اش هم بی‌نظیر باقی بماند.
انیمیشن 20ثانیه‌ای
پیش از کشف این ظرف سفالی، هیچ‌یک از مردم دنیا تصور نمی‌کردند که صنعت انیمیشن‌سازی قدمتی پنج‌هزار ساله داشته باشد! اما بعد از اینکه این جام در کاوش‌های شهر سوخته کشف شد، باستان‌شناسان با دریافت پیام سازنده آن که سعی در ثبت تصاویر متحرک داشت، نقش‌های روی آن را روی کاغذ پیاده کرده و توانستند فیلمی 20ثانیه‌ای از آن تهیه کنند؛ فیلمی که امروز از آن باعنوان کهن‌ترین انیمیشن جهان یاد می‌شود.
نشانی از هنرمند بامهارت شهرسوخته
اما جدا از ایده منحصر به‌فرد و خلاقانه جام سفالی شهرسوخته، توانایی، مهارت و دقت خالق این جام هم مثال‌زدنی است. این هنرمند در 5هزار سال پیش بدون دسترسی به هیچ کدام از امکانات امروزی، باید 5تصویر را بدون هیچ خطایی اجرا می‌کرد. چون اساسا امکان اشتباه برایش وجود نداشت و نمی‌توانست نقش را پاک کرده و دوباره بکشد! بنابراین جدا از اینکه امروز همه اهل هنر به ذهن خلاق این هنرمند گمنام آفرین می‌گویند، مهارت و توانمندی او در ایجاد نقش روی سفال را هم می‌ستایند.
درخت «آسوریک» روی جام
طرح روی جام سفالی شهرسوخته جدا از اینکه نخستین پویانمایی جهان به‌حساب می‌آید، یک ویژگی دیگر هم دارد و آن اشاره به داستان افسانه‌ای درخت «آسوریک» است. ظاهرا در ایران باستان شعری 800واژه‌ای وجود داشته که به مناظره یک بز و درخت نخلی به نام آسوریک یا آسوری می‌پرداخته. «آسورستان» در زمان حکومت مادها، کشوری جدا بود که پس از فرمانروایی کوروش، به بخشی از ایران تبدیل شد و تا پایان حکومت ساسانیان بخشی از ایران ماند. اما اکنون بخشی از عراق مرکزی را تشکیل می‌دهد. خلاصه که داستان مناظره بز و درخت آسوریک داستانی بوده که در ایران باستان به شکل شعر و به زبان پارتی نقل می‌شده و بعدها در عهد ساسانی با خط پهلوی نگارش شده است. داستان این سروده پارسی به این شکل است که درخت خرما از فواید خودش می‌گوید و در ادامه بز نیز به قابلیت‌های خودش اشاره می‌کند. اما همانطور که در تصاویر روی جام هم می‌بینید، این مناظره با پیروزی بز به پایان می‌رسد!
پیروزی زردشت
حالا جالب است بدانید برخی از محققان و پژوهشگران معتقدند در این داستان بز نماد زندگی دامداری و به‌طور کلی شهرنشینی است و نخل، زندگی متکی بر کشاورزی را نشان می‌دهد. عده‌ای نیز بر این باورند که این داستان در واقع مناظره دو جامعه دینی مختلف در آن دوران است. به این ترتیب که بز نماینده آیین زردشتی است و نخل نماینده دین کفرآمیز و چندگونه‌پرستی آسور است که در آن پرستش درخت نیز مرسوم بوده.
جامی با پایه استوانه‌ای
درباره مشخصات ظاهری این جام هم باید گفت این ظرف از جنس سفال، ارتفاع حدود 10سانتی‌متر دارد و روی پایه‌ای استوانه‌ای قرار گرفته است. 5تصویر مختلف از بز و درخت هم با رنگ قرمز بر بدنه این جام سفالی نقش بسته است.
بازدید از قدیمی‌ترین پویانمایی جهان
ظرف سفالی شهر سوخته پس از کشف و انجام تحقیقات لازم، به موزه ملی ایران یا همان موزه ایران‌باستان آورده شد؛ موزه‌ای که در تهران، خیابان امام‌خمینی(ره)، ابتدای خیابان سی‌تیر، خیابان پروفسور رولن قرار دارد. در بخشی از این موزه که این روزها به‌دلیل شیوع ویروس کرونا بسته است، قدیمی‌ترین پویانمایی جهان نیز به نمایش درآمده که بعد از گذران این روزها و با بازگشایی دوباره موزه‌ها می‌توانید آن را از نزدیک ببینید. البته تا آن زمان امکان بازدید مجازی از موزه و همچنین ظرف سفالی با نقاشی‌های متحرکش نیز وجود دارد. فقط کافی است به سایت موزه به نشانی irannationalmuseum. ir مراجعه کرده و از امکان نمایش سه‌بعدی اشیای منحصر به فرد موزه بهره‌مند شوید.
داستان شعر افسانه‌ای ایران باستان
اگر کنجکاو شده‌اید بیشتر درباره این داستان منظوم قدیمی بدانید، توجه‌تان را به متن منثور این داستان که در کتاب «داستان‌های ایرانی» نوشته «احمد تمیم‌داری» آمده، جلب می‌کنیم: «در سرزمین سورستان درختی بلند رُسته بود که بُنش خشک بود. برگ‌هایی سبز داشت و میوه‌هایی شیرین می‌آورد. روزی آن درخت بلند با بز نبرد کرد که:«من بر پایه داشته‌های بسیاری که دارم از تو برترم. ازجمله آن هنگامی که میوه نوبر می‌آورم، شاه از میوه‌های من می‌خورد. از چوب من کشتی می‌سازند. از برگ‌هایم جاروب می‌سازند. از من طناب می‌سازند تا تو را ببندند. سایه‌ام در تابستان سایبان شهریاران است. آشیان پرندگان هستم. و اگر مردم مرا نیازارند، تا روز رستاخیز جاوید و سبز برجا می‌مانم.» بز در پاسخ گفت:«هر چند مرا مایه ننگ است که به سخنان بیهوده‌ات پاسخ دهم، اما ناگزیر از سخن گفتنم. برگ‌های تو در درازی به موهای دیوان پلیدی می‌ماند که در آغاز دوران جمشید بنده مردمان بودند. من آنم که بهتر از هرکسی می‌توانم دین مزدیسنان را بستایم، زیرا در پرستش خدایان از شیر من بهره می‌گیرند. کمربندی را که مروارید در آن می‌نشانند، از من می‌سازند و نیز از پوستم مَشک می‌سازند. سفره‌های سور را با گوشت من می‌آرایند. پیش‌بند شهریاران را از من می‌سازند. پیمان‌نامه‌ها را بر پوست من می‌نویسند. زه کمان را از من می‌سازند. برک (گونه‌ای پارچه پشمین) و دوال را از من می‌سازند. من می‌توانم کوه به کوه در کشورهای بزرگ سفر کنم و مردمانی از نژادهای دیگر را ببینم. از شیر من پنیر و افروشه (حلوا) و ماست می‌سازند و دوغم را کشک می‌کنند. حتی بهای من در بازار بیش از بهای خرمای توست. هر چند که سخنانم نزد تو مانند مرواریدی است که در پیش خوک و گراز انداخته باشند، اما بدان که من در کوهستان‌های خوشبو چرا می‌کنم و از گیاهان تازه می‌خورم و از چشمه‌های پاک می‌نوشم. درحالی‌که تو همچون میخی بر زمین کوبیده شده‌ای و توان رفتن نداری.» بدین‌ترتیب بز پیروز و سربلند از آنجا رفت و درخت خرما سرافکنده بر جای ماند!»
نگاهی به دیگر شگفتی‌های شهر سوخته
باستان‌شناسان در کاوش‌هایی که در شهر سوخته انجام داده‌اند، همزمان با یافتن این ظرف سفالی منحصر به فرد، چندین و چند کشف دیگر هم داشته‌اند که همه دنیا را به شگفتی واداشت. در شهری که حدودا 150سال پیش به‌دلیل وجود آثار سوختگی و خاکستری که روی آن را پوشانده بود، شهر سوخته نام گرفت، آثاری وجود داشت که در ادامه برخی از عجیب‌ترین آنها را با هم می‌بینیم.
جمجمه جراحی شده!
بی‌شک یکی از مهم‌ترین کشفیات باستان‌شناسان در شهر سوخته، جمجمه‌ای است که روی آن آثار عمل جراحی دیده می‌شود! در یکی از گورستان‌های دسته‌جمعی شهر سوخته، جمجمه‌ای یافت شده که متعلق به دختری 13ساله است، اما آنچه دارای اهمیت است، بریدگی عمیق مثلثی شکلی است که در قسمت راست این جمجمه دیده می‌شود و نشان می‌دهد نخستین جراحی مغز دنیا، 5هزار سال پیش در ایران باستان انجام گرفته. محققان با بررسی روی این جمجمه متوجه شدند این کودک به بیماری هیدروسفالی مبتلا بوده و عجیب اینکه پزشکان آن دوره نه‌تنها این بیماری را تشخیص داده بودند بلکه برای درمانش هم اقدام کرده و مغز این دختر را جراحی کرده‌اند! این جمجمه جراحی شده در موزه ملی تاریخ علوم پزشکی ایران واقع در خیابان کارگر شمالی نگهداری می‌شود.
نخستین چشم مصنوعی دنیا !
به فهرست همه اولین‌هایی که از شهر سوخته برخاسته، نخستین چشم مصنوعی دنیا را هم اضافه کنید! در کاوش‌هایی که در گورستان شهر سوخته انجام شده، اسکلت زنی 28تا 32ساله هم پیدا شده که یک چشم آن مصنوعی بود! این زن که براساس تحقیقات صورت گرفته، از اشراف و افراد متمول شهر نبوده و فردی کاملا عادی بوده، حدود 5هزار سال پیش صاحب چشمی مصنوعی شده که در نوع خودش واقعا بی‌نظیر است. این چشم ترکیبی از قیر طبیعی و نوعی چربی جانوری است که روی آن طراحی‌هایی با سیم‌های ریز طلا شبیه مویرگ‌های چشم صورت گرفته و در مرکز آن مردمکی هم تعبیه شده است! در کنار بقایای استخوان این زن، قاب چرمی این چشم مصنوعی هم یافت شده است. نخستین چشم مصنوعی دنیا در موزه‌ای در جنوب شرقی زاهدان نگهداری می‌شود.
تخته بازی
در بین کشفیات شهر سوخته ازجمله سفالینه‌ها، زیورآلات مختلف، خط‌کش ساخته شده از چوب آبنوس و... تخته‌ای برای بازی هم وجود دارد که هم‌اکنون قدیمی‌ترین تخته بازی شناخته‌شده به‌حساب می‌آید. این تخته نیز که مانند سایر کشفیات آن دوره از گورستان تاریخی شهر سوخته بیرون آمده، از چوب آبنوس ساخته شده و دارای مهره‌هایی از سنگ‌های متداول آن زمان ازجمله لاجورد، عقیق و فیروزه است! نکته جالب درباره این تخته بازی این است که روی صفحه مستطیلی آن، تصویر ماری نقش بسته که به‌خودش پیچیده است. تا پیش از پیدا شدن این تخته که اکنون در موزه زاهدان نگهداری می‌شود، قدیمی‌ترین تخته بازی کشف شده در جهان، تخته‌ای بود که از گورستان سلطنتی «اور» در منطقه بین‌النهرین یافت شده بود.
