یادداشت
آفرود؛ خطر جدی زیست‌بوم‌های بیابانی ایران
حسین آخانی- استاد گیاهشناسی دانشگاه تهران
نگارنده از تاریخ 21تا 29مهرماه همراه 2تن از همکاران با حمایت یکی از هنرمندان دوستدار محیط‌زیست سفری تحقیقاتی به مناطق کویری ریگ جن، پارک ملی کویر و منطقه کوه گوگردی داشتیم. هدف، انجام تحقیقات گیاهشناسی و تهیه محتوای آموزشی برای دانشجویانی بود که به‌دلیل محدودیت‌های ناشی از پاندمی کرونا و محدودیت مالی دانشگاه‌ها عملا نمی‌توانند به سفرهای علمی و اردوهای آموزشی بروند. برخلاف کویر لوت و ریگ‌یلان که بخش‌های وسیعی از آن فاقد پوشش گیاهی است، ریگ‌جن دارای پوشش گیاهی بسیار جالبی است و تقریبا در همه جای آن درختان و درختچه‌های تاغ و اسکنبیل و دیگر گیاهان ماسه‌دوست رویش دارند. در مناطقی از این منطقه در چاله‌هایی که به‌دلیل فرورفتگی زمین آب بیشتری در اختیار ریشه گیاهان است – مانند دو باغ- جنگل انبوه درختان تاغ دیده می‌شود. حضور این لکه‌های جنگلی در قلب کویر ارزش‌های بسیار بالایی از نظر تنوع‌زیستی دارد. وقتی دمای کف جنگل و روی ماسه را اندازه‌گیری کردیم، دیدیم که دما در کف جنگل 16درجه و روی ماسه‌ها 48درجه سانتی‌گراد (یعنی 32درجه اختلاف) بود که نقش پوشش گیاهی در ایجاد محیط مناسب برای زندگی سایر موجودات را نشان می‌دهد. علاوه بر پوشش گیاهی، حیات جانوری این منطقه نیز بسیار پویاست و صبح‌هنگام در آن رد جانورانی که در طول شب تردد داشته‌اند به فراوانی مشاهده می‌شود.
آنچه موجب نگرانی شدید است، گسترش آفرود در این زیست‌بوم حساس و شکننده است. اگرچه بسیاری از رانندگان آفرود و تورگردان‌ها طبیعت‌دوست هستند، ولی ورود بی‌ضابطه شمار زیادی خودروهای سنگین و کاروان‌هایی که گاه تا 20خودرو با هم روی تپه‌های ماسه‌ای بالا و پایین می‌روند، باعث فرسایش شدید منطقه، از بین رفتن ریشه گیاهان و لایه‌های زیستی می‌شود. مهم‌ترین استراتژی گیاهان ماسه‌دوست برای بقا در شرایط سخت کویر، توسعه ریشه‌های سطحی است که ضمن کمک به استحکام گیاهان در محیط ناپایدار ماسه‌ای، هنگام بارندگی باعث جذب آب‌های سطحی و رگبارها می‌شود. حرکت خودروها روی ماسه‌ها باعث قطع شبکه ریشه‌ای این گیاهان شده و به مرور آنها را ضعیف و خشک می‌کند. مسیرهای آفرود ثابت نیستند و به‌طور معمول یک خودروی آفرود از مسیر خودروی قبلی عبور نمی‌کند؛ چون ماسه در آن مکان شل شده است و برای آنکه بتواند در تل ماسه‌ها حرکت کند به ناچار مسیر بکر دیگری را انتخاب می‌کند. این بدین معناست که اگر هر خودروی آفرود در سفر خود 100کیلومتر را طی کند، حداقل به 3متر عرض و یکصدهزار متر طول آسیب جدی وارد می‌کند و به‌عبارتی باعث تخریب 30هکتار به‌صورت مستقیم می‌شود و تا چند برابر آن در حاشیه به پوشش گیاهی و تنوع زیستی آسیب می‌رساند.
اما بعد خطرناک دیگر این سفرها، ایجاد آتش با چوب درختچه‌ها و بوته‌های بیابانی است. زمستان و پاییز کویر سرد است و من حتی نتوانستم مانع ایجاد آتش توسط گروه خودمان شوم، اما واقعیت آن است که خاک مناطق بیابانی از نظر مواد آلی بسیار فقیر است. حتی کنده‌ها و شاخه‌های خشک برای بقای بسیاری از جانوران کوچک و جوانه‌زنی گیاهان جدید ضروری هستند. سوزاندن این منابع به مرور نه‌تنها زیبایی‌های منطقه را از بین می‌برد که تهدیدی جدی برای مناطق بیابانی است. در این مناطق نه ناظری هست و نه محیط‌بان و جنگل‌بانی. هرکس به آنجا می‌رود ـ ازجمله خود ما که برای پژوهش رفته بودیم ـ سخت به آن نقطه آسیب می‌زند و شاید تنها اخلاق‌مداری و مسئولیت‌پذیری انسان‌ها در قبال محیط‌زیست است که میزان آسیب را بیش و کم می‌کند و این حجم از آسیب دور از چشم پژوهشگران و نهادهای مسئول رخ می‌دهد. اما وجه دیگر این ماجرا، نبود اطلاعات از این مناطق است. هزینه یک سفر چندروزه به این مناطق برای محققان ده‌ها میلیون تومان است که بودجه‌های قطره‌چکانی پژوهشی توان پرداخت آنها را ندارد و طبیعی است که هیچ دانشجویی نمی‌تواند از این فرصت‌ها بهره‌مند شود. اما چه باید کرد؟ تردیدی نیست که گردشگری سهم بالایی در گردش اقتصادی کشور دارد.
در زمانی که کرونا مسافرت‌های شهری را محدود کرده است، بسیاری علاقه‌مندند که به دل طبیعت بروند. شب‌های کویر و خیره شدن به آسمان پرستاره بسیار قشنگ است، دیدن تپه‌های ماسه‌ای هر بیننده‌ای را جذب می‌کند، بالا و پایین رفتن روی ماسه‌ها هیجان‌آور و سود سفرهای آفرودی هم قابل توجه است، اما آنچه که باید هرچه سریع‌تر در مورد آن چاره‌اندیشی کرد، ارزیابی محیط‌زیستی مناطقی است که در آنها این سفرها صورت می‌گیرد. سازمان‌های حفاظت محیط‌زیست، سازمان جنگل‌ها و مراتع و وزارت میراث‌فرهنگی باید با کمک محققان و تورگردان‌ها و رانندگان باسابقه هرچه زودتر نقشه راه طبیعت‌گردی در مناطق حساس را تهیه کنند. در ادامه ضروری است که ورود خودروها به این مناطق به‌صورت کنترل شده و محدود و تنها در مناطق مشخصی انجام شود، اما به موازات این سازمان‌ها لازم است که نهادهای امنیتی نیز به کمک پژوهشگرانی که عاشقان و حافظان واقعی طبیعت ایران هستند، آمده و آنها را در شناخت و مطالعه مناطق کمتر شناخته‌شده کشور یاری کنند تا خدایی ناکرده بر اثر بی‌توجهی، زیست‌بوم‌های حساس قبل از آنکه شناخته شوند برای همیشه نابود نشوند.
