اغتشاش در جریان عبور

هرمز ذاکری ـ کارشناس ترافیک و ایمنی



   اگرچه زندگی در شهر امکانات و تسهیلات فراوانی را برای شهروندان آن فراهم کرده اما مشکلات فراوانی از نوع معضلات ترافیک و تردد در کلانشهرها، آلودگی‌های زیست‌محیطی، انهدام سرمایه‌های انسانی و... را نیز به همراه داشته است. با گسترش شهرها، متوسط فاصله محل کار با محل زندگی افراد افزایش یافته و این امر نیاز به استفاده از وسایل حمل‌ونقل را تقویت کرده است. گذشته از این، رشد مالکیت وسیله نقلیه و افزایش دارندگان خودرو نیز به این موضوع دامن زده و موجب بروز مشکلات فراوان ازجمله راهبندان‌های وسیع در شبکه معابر شهری شده است. می‌توان تأکید کرد که معضل روزمره‌ای که میلیون‌ها نفر در کلانشهر تهران خود را گرفتار آن می‌دانند، مشکل تراکم ترافیک‌ شهری است. کارشناسان حمل‌ونقل، ترافیک انسان، وسیله نقلیه و شبکه معابر را عوامل مؤثر در بروز تصادفات و ترافیک شهری می‌دانند. طبق آمار به‌دست آمده از مطالعات مختلف، 70تا 80درصد علل تصادفات در خطاهای انسانی و همچنین عدم‌رعایت قوانین راهنمایی و رانندگی از طرف رانندگان است. مطالعات انجام‌شده همچنین نشان می‌دهد که در همه کشورها خصوصا در کشورهای توسعه‌یافته، عوامل بروز تخلفات بیشتر به ویژگی‌های شخصیتی رانندگان و هنجارهای غالب اخلاقی و اجتماعی آنان برمی‌گردد. سایر عوامل بروز تخلفات و رفتارهای پرخطر در این کشورها، ویژگی‌های ترافیکی و مهندسی مسیر و سایر شرایط محیطی مانند رفتار سایر رانندگان عنوان شده است. بنابراین می‌توان گفت که کیفیت رانندگی و ویژگی‌های شخصیتی رانندگان می‌تواند تأثیر مستقیمی بر ترافیک شهری داشته باشد. براساس آیین‌نامه راهنمایی و رانندگی و اصول مهندسی ترافیک، ظرفیت و عملکرد شبکه حمل‌ونقل و سطح سرویس آن، متاثر از طراحی هندسی معبر، عملکرد کاربران، شرایط محیطی و پیرامونی معابر و میزان و ترکیب ترافیک عبوری از آن است. در طراحی به‌عنوان اصل اول باید انتظار کاربر را ملاک عمل قرار داد و براساس سطح سرویس، سرعت، تأخیر و ۲ اصل تحرک و دسترسی نسبت به طراحی اقدام کرد، لذا سطح سرویس و میزان تأخیر مجاز برای معبر تعیین و براساس نیاز متناسب با این دو پارامتر، زیرساخت معبر شامل تعداد و عرض خطوط و سایر پارامترهای هندسی طراحی می‌شوند. بنابراین هرگونه نقص در طراحی، اجرا و بهره‌برداری، عملکرد معبر در ارائه خدمت و سطح سرویس مورد انتظار را کاهش می‌دهد. این موضوع به‌ویژه در معابر شهری که میزان تداخلات، ایست‌ها، توقف‌ها، وقفه و آشفتگی جریان ترافیک بیشتر است، متاثر از رفتار کاربران است. رفتار کاربر را می‌توان در چند نمونه مثال زد و اثر آن را بر جریان تردد تشریح کرد. در ابتدا و برای درک موضوع، ترافیک معبر را می‌توان به عبور آب از یک کانال تشبیه کرد که هرگونه تداخل در آن، سبب اغتشاش در جریان عبوری می‌شود. توقف غیرمجاز به‌عنوان یک کیفیت رانندگی بسیار بر ترافیک شهری تأثیر‌گذار است و در معبر به‌معنای کاهش یک خط عبور و در نتیجه کاهش ظرفیت معبر است. در این حالت، رانندگان مجبور به انجام مانور برای عبور از خودروی متوقف‌شده و تداخل در تردد و کاهش سرعت خودروها و ترافیک در آن مقطع به‌ویژه در زمان‌هایی با حجم بالای ترافیک معبر می‌شوند. حرکات مارپیچ و تغییر مسیرهای مستمر در معبر که با هدف عبور از ترافیک توسط بعضی از رانندگان انجام می‌گیرد، سبب می‌شود سایر خودروهای عبوری از محور، مجبور به کاهش سرعت و ترمزهای گاه و بیگاه شده و در نتیجه سرعت کل معبر کاهش می‌یابد که سبب تأخیر و کاهش ظرفیت و در نتیجه ترافیک در معبر می‌شود. همچنین ایست و حرکت‌های بی‌مورد به‌عنوان یک آیتم در تأثیر کیفیت رانندگی بر ترافیک شهری مهم است. اگر به هر دلیلی راننده اقدام به ایست و حرکت‌های متوالی در معبر کند، ازجمله توسط رانندگان سواری‌های کرایه برای سوار و پیاده‌شدن مسافر، سبب کندی حرکت سایر وسایل نقلیه شده که نتیجه آن کاهش سطح سرویس و افزایش تأخیر و تراکم است. 
در اصول ترافیک، رعایت حق تقدم با 2  هدف ایمنی و اولویت تردد در معبر اصلی و همچنین اولویت حرکت در تقاطع‌ها تدوین و الزامی شده است، لذا عدم‌رعایت حق تقدم، سبب کندی حرکت و همچنین ایمنی معبر اصلی شده و آشفتگی ترافیک را به‌دنبال دارد. سایر موارد در کیفیت رانندگی را می‌توان در میزان مهارت و آشنایی رانندگان با مقررات راهنمایی و رانندگی برشمرد که هرگونه ضعف در مهارت‌ها، عدم‌تسلط بر رانندگی یا حواس‌پرتی در زمان رانندگی، سبب تأثیر نامطلوب بر جریان ترافیک معبر و تخلفات برشمرده بالا شده و تأخیر و کاهش سطح سرویس را در پی خواهد داشت. رانندگی با شتاب‌زدگی و تعجیل راننده، خواب‌آلودگی راننده، سرعت و سبقت غیرمجاز، بی‌توجهی به جلو، حواس‌پرتی و موارد از این قبیل نیز بر ایجاد ترافیک شهری تأثیر‌گذار است. باید توجه داشت که رعایت نظم و مقررات راهنمایی و رانندگی برای جلوگیری از هرگونه آشفتگی و وقفه در ترافیک، به‌عنوان یک اصل در مهندسی ترافیک بوده و ملاک طراحی و آنالیز شبکه معابر است. رفتار کاربر هم می‌تواند در جریان ترافیک، تأخیر و کاهش سطح سرویس بسیار مؤثر باشد. لذا برای بالابردن کیفیت رانندگی در سطح شهر کنترل و نظارت بر رانندگان و برخورد با تخلفات شایع در معابر شهری، بازنگری در آموزش و افزایش مهارت در زمان آموزش و صدور گواهینامه رانندگی باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد. همچنین باید توجه داشت بخشی از رفتارهای رانندگی متاثر از نوع طراحی شبکه معابر، فضای شهری و شهرسازی است که با رعایت اصل انتظار راننده، می‌توان این رفتارها را مدیریت کرد. باید این نکته را نیز ذکر کنم که یکی از مهم‌ترین علل اجتماعی کاهش کیفیت رانندگی و رعایت‌نکردن قوانین راهنمایی و رانندگی، از بین‌رفتن کارکردهای مثبت برخی قوانین وضع شده، است. 
گاهی گذشت زمان و شرایط اجتماعی باعث کم‌رنگ‌شدن برخی از این کارکردها و تبدیل آنها به کارکردهای منفی می‌شود. بنابراین از دست‌رفتن کارکردهای مثبت قوانین و نداشتن جایگزین درست برای آن، می‌تواند موجب بی‌نظمی در جامعه شهری که یکی از معضلات آن ترافیک شهری است، شود و باید برای این قبیل موضوعات نیز برنامه درستی طراحی و اجرا کرد.