مقبره‌ای در پرونده ثبت جهانی

رضا سلیمان‌نوری ـ خراسان پژوه

محدوده توس تاریخی در پرونده ثبت جهانی، شش فضای تدفینی شامل دو آرامستان بزرگ، یک آرامستان کوچک و خاص، دو قبر تنها و با مدفن استاد شجریان سه قبر خاص قرار دارد. قدیمی‌ترین قبرستان این مجموعه آرامستان تاریخی سفالقان است. سفالقان، قبرستانی تاریخی به مساحت ۲ و نیم هکتار در بیرون دیوار توس است که محل دفن بسیاری از بزرگان توس بود. این قبرستان تاریخی که امروز نشانه چندانی بیرون از خاک ندارد، قرار است به پارک مفاخر توس تبدیل شود و براساس مستندات تاریخی این قبرستان محل دفن مردگان شهر توس کهن تا زمان تخریب این شهر توسط میرانشاه پسر تیمور گورکانی است. دومین قبرستان این محدوده، قبرستان عمومی روستاهای توس است. در این قبرستان حدود 500قبر وجود دارد. شاخص‌ترین مدفونین در این مجموعه «مشار قائم‌مقام» از مدیران آستان قدس در سال‌های نخست قرن حاضر و دکتر «ابوالقاسم بختیار» نخستین ایرانی است که مدرک دکتری در رشته پزشکی را از آمریکا به ایران آورد. سومین قبرستان توس مقبره الشعرای توس است که در سمت راست ورودی باغ آرامگاه حکیم سخن قرار دارد. پس از دفن استاد مهدی اخوان ثالث در باغ آرامگاه درخواست‌هایی از شعرای مختلف مشهدی برای دفن در این مجموعه ارسال شد که سرانجام مقرر شد با ایجاد یک مقبره الشعرا در ورودی آرامگاه، به‌صورت غیرمستقیم این درخواست‌ها اجابت شود. در سال 1378، قطعه زمینی خارج از باغ آرامگاه حکیم توس به مقبره الشعرای خراسان اختصاص یافت که تاکنون پیکر حدود 14شاعر معاصر خراسان ازجمله عماد خراسانی، احمد شهنا، ذبیح‌الله صاحبکار (سهی)، احمد کمالپور(کمال)، محمد قهرمان، عشرت قهرمان(نکیسا)، احمدگلچین معانی، غلامرضا قدسی، غلامرضا شکوهی، امیربرزگر خراسانی و علی باقرزاده(بقا) در آن به خاک سپرده شده‌اند. دو قبر تنهای مجموعه توس یکی قبر استاد دکتر «حسین خدیوجم» است که معروفترین غزالی‌شناس معاصر است. این مدفن در کنار بنای «هارونیه» و مشرف به جایی است که در سال‌های پیش از انقلاب سنگی به یادبود قبر ناشناخته «امام محمد غزالی» نصب شد. دیگر قبر تنهای توس نیز، قبر «امام غزالی» است که در ابتدای دهه70شمسی توسط استاد لباف خانیکی باستانش‌شناس شناخته شده استان شناسایی شد و تاکنون به‌دلیل برخی مسایل امنیتی مکان آنها تنها برای اهل فن مشخص است. داخل باغ آرامگاه نیز مقبره حکیم توس است که علاوه بر پیکر حکیم ابوالقاسم توسی (فردوسی)‌ که در مرکز مجموعه و زیر بنای یادمان قرار دارد، در گوشه باغ آرامگاه فردوسی، مقبره استاد مهدی اخوان ثالث قرار دارد که سال 1369 در این مکان دفن شد. البته مکانی هم برای دفن خسرو آواز ایران در مجاورت آن آماده شد تا مقبره‌های باغ آرامگاه فردوسی به سه مقبره افزایش یابد. اطراف محدوده پرونده ثبت جهانی توس نیز قبرستان و بناهای آرامگاهی زیادی وجود دارد که مهم‌ترین آن‌ها، قبرستان عاشقان است که داستان‌های بسیاری درباره آن بین مردم وجود دارد. قبرستان روستای «پاژ»، زادگاه فردوسی نیز مدفن دکتر توسی وند است که از عاشقان معاصر فردوسی بود و مهم‌ترین بنای آرامگاهی هم همان «برج اخنگان» است که برخی آن را آرامگاه «دختر هندی» و برخی آرامگاه خواهر «گوهرشاد» خانم همسر «شاهرخ تیموری» و سازنده مسجد گوهرشاد می‌دانند.