نشان های یک شهر

 معراج قنبری  
نشانه شهرداری تهران تا پیش از آنکه در سال1368 توسط مرتضی ممیز طراحی شود، عمری طولانی، همراه با تحولات گوناگون را پشت‌سر گذاشته است. 234سال از پایتخت‌شدن تهران می‌گذرد و به‌طور دقیق مشخص نیست که نشانه شهرداری از روزگار محمدعلی‌شاه قاجار و بلدیه تهران، تا ساختمان شهرداری در ابتدای قرن اخیر و تا به امروز، چندین‌باردستخوش تغییر قرار گرفته است.
نگارنده براساس شواهد تاریخی و برخی اسناد موجود، بر این نظر است که احتمالا نشانه شهرداری تهران 5 یا 6 مرتبه تغییر کرده باشد. در اواخر دوره رضاشاه و اوایل حکومت پهلوی دوم، تصویری نشانه‌ای از ترکیب یک دروازه قدیمی و یک شیر، در آگهی‌های شهرداری به چشم می‌خورد. در دوره‌ای دیگر، نشانه‌ای از ترکیب یک نقش گیاهی با شیر و تاج سلطنتی و دو کلیدِ متقارن در پایین آن دیده می‌شود. پس از گذر سالیان و در دهه‌های1340 و 1350 نشانه دیگری که از منظر طراحی گرافیک سالم‌تر به‌نظر می‌رسد، مورد استفاده بوده که از تلفیق قرینه‌ یک نقش حیوانی با یک کلید بزرگ در مرکز طرح،‌ دیزاین شده است. نگارنده تا این زمان، نمونه‌ای از نشانه مورد استفاده در فاصله‌ دهه 1350 تا سال1368 نیافته است.
در 30سال گذشته نشانه شهرداری تهران ثابت و بدون تغییر بوده است. مرتضی ممیز در توضیح این نشانه می‌نویسد: «هدف اصلی‌ام در طراحی نشانه شهرداری تهران، نشان‌دادن شهری با دروازه‌های قدیمی‌اش بود. ضمن کار، از ترکیب دروازه‌ها به نقش گلی رسیدم. تعداد دروازه‌های قدیم تهران دوازده تا بود. فکر کردم برای حفظ سادگی نقش، تعداد گل‌برگ‌ها را به کمترین عدد مناسب برسانم». اما در کنار ایده‌ روان‌شاد ممیز بر پایه دروازه‌های تهران، این نشانه نوعی اقتباس از یک نقش تاریخی نیز به‌نظر می‌رسد. 
نکته دیگر درباره این نشانه، نوشته داخل آن است که کار ممیز نبوده و او خود نیز از نمونه فعلی و مورد استفاده توسط شهرداری تهران، گله‌مند بود. لازم به اشاره است که در3 دهه گذشته، نشانه‌های شهرداری‌های بسیاری از استان‌ها و شهرهای ایران، به‌دلیل مرکزیت تهران و از طرفی جایگاه مرتضی ممیز در طراحی گرافیک، متاثر از نشانه شهرداری تهران بوده است. نگارنده این نوشته را آغازی برای شروع یک پژوهش جدی و مقاله‌ای بلند می‌داند.