بازاری که بود، بازاری که هست
علیرضا زمانی | تهران پژوه :
بازار در لغت به‌معنای محل دادوستد آمده است که در فارسی میانه «وازار» و در فارسی پارتی «واژار» خوانده می‌شده. «وازارگان» هم کسی بوده که به دادوستد مشغول بوده است و بعدها به «بازرگان» بدل شده.
براساس نوشته امین‌احمد رازی- صاحب کتاب تذکره هفت اقلیم- «همان هنگام که شاه‌طهماسب حصار و بارو به دور تهران کشیده و تهران را از قصبه‌ای کوچک به بلده و شهر بدل گردانید، تهران به زیور اسواق(بازارها) متجلی گردید.» به غیراز بازار تهران، شکل‌گیری بازار زیبای امروز ری هم به همین دوره بازمی‌گردد. در آن سال‌ها متولی حرم عبدالعظیم(ع) با موافقت و نظر شاه‌طهماسب اقدام به ساخت ۲۴ باب دکان کرد و پایه این بازار کهن را به عهد صفوی بنا نهاد.
راسته اصلی بازار صفوی تهران به بازار حضرتی یا بازار دروازه شناخته می‌شد. این بازار از دروازه جنوبی شهر که دروازه حضرت عبدالعظیم نام داشت و نزدیک چهارراه مولوی امروز بود، آغاز می‌شد و به سمت شمال ادامه می‌یافت. از قدیمی‌ترین کاروانسراهای بازار، کاروانسرایی بود که متعلق به پدر امین‌احمد رازی نویسنده بود و به کاروانسرای احمدکور معروف بود. احمدکور نزد شاه‌طهماسب جایگاه و ارج‌وقربی فراوان داشت، به‌گونه‌ای که این شاه هنردوست درباره‌اش چنین سروده بود:
میرزااحمد طهرانی ما / ثالث خسروخاقانی ما
میرزااحمد شاپور آمد / از عقب دشمن او کور آمد
کلانتری ری آن روزگار تا سال‌های سال بر عهده همین احمدکور بود.
توسعه بازار تهران در دوره صفوی همچنان ادامه یافت و مسجد جامع که نشانه مهم شهریت یافتن یک منطقه در آن زمان بود، در زمان سلطنت شاه‌عباس دوم در بازار ساخته شد؛ هرچند که براساس حفاری‌های انجام‌شده قدمت آن را به گذشته پیش از این نسبت می‌دهند.
این مسجد در کنار دو تا از مکان‌های زیارتی مهم تهران آن روزگار به نام‌های امامزاده زید و امامزاده سیدولی، سبب شد منطقه بازار به‌عنوان قطب تجاری و مذهبی کم‌کم اهمیت خود را در شهر پیدا کند. همچنین ساخت مدرسه چال کنار امامزاده سیدولی، بر این اهمیت افزود.
با روی کار آمدن قاجار و پایتختی تهران، اهمیت بازار دوچندان شد و تا به امروز هم ادامه دارد. در این دوره بازار یکی از 5 محله مهم شهر بود و درکنار بازار تجاری، محله مسکونی بازار هم توسعه می‌یافت. شکل‌گیری چهارسوق‌های بازار که پیوند‌دهنده بازارهای مختلف جدید به یکدیگر بود، در کنار مساجد متعددی چون مسجد سلطانی، به عهد فتحعلی‌شاه بازمی‌گردد.
امیرکبیر هم در دوره صدارتش توسعه بازار را مورد توجه قرار داد و شکل‌گیری بازارهای مهم ارسی‌دوزها و بزازها و سرای امیر، محصول نگاه توسعه‌محور امیر به بازار بود. در این دوره، میرزامهدی‌خان ملک‌التجار که همراه امیر از تبریز به تهران آمده و نظارت بر توسعه بازار را عهده‌دار بود، نقش زیادی در توسعه بازار داشت. حضور تاجران بزرگ اصفهان و تبریز و دیگر شهرها در تهران، رونق اقتصادی در پیوند با قدرت سیاسی بازار تهران را دوچندان می‌نمود.
از مهم‌ترین مسائل مهم این دوره بازار، موضوع وقف بود که توسعه و آبادانی هرچه بیشتر بازار و تهران را به همراه داشت. ساخت مسجد و مدرسه شیخ‌عبدالحسین از ثلث اموال امیرکبیر و ساخت مسجد ملک بازار حمام چال به‌دست میرزامهدی خان ملک‌التجار و همچنین موقوفات بزرگ انیس‌الدوله، منیرالسلطنه و محمدرحیم‌خان امیرنظام، خازن‌الملک و‌حاج ملاعلی کنی در کنار موقوفات تاجران بزرگ آن دوره همچون حاج‌ابوالفتح تاجر طهرانی، حاج‌ابوالقاسم تاجر اصفهانی و حاج‌ابوطالب تاجر طهرانی، سبب شد بازار بیش از پیش گسترش و توسعه پیدا کند به‌گونه‌ای که امروزه حدود نیمی از محدوده بازار تهران وقف بوده و درآمدهای هنگفت آن صرف امور وقفی می‌شود.
بازار تهران علاوه بر آنکه یگانه قطب اقتصادی شهر و محرک توسعه شهر بود، محل شکل‌گیری و پشتیبانی مسائل مهم سیاسی کشور هم بود. واقعه قتل گریبایدوف (سفیرکبیر وقت روسیه) بعد از بسته شدن عهدنامه خفت‌بار ترکمانچای، وقایع مشروطیت، ماجرای جمهوری‌خواهی رضاخانی، وقایع سال ۴۲ و پیروزی انقلاب ازجمله مهم‌ترین مسائل سیاسی بودند که بازار و بازاریان تهران نقش عمده‌ای در آنها داشتند.
امروزه با گسترش و توسعه روزافزون تهران و پیدایش مراکز تجاری بزرگ در اقصی‌نقاط شهر، بازار تهران مانند گذشته، یگانه قطب اقتصادی این شهر نیست و پیوند اقتصاد، مذهب و سیاست در آن به چشم نمی‌خورد.
از سوی دیگر بازار را دیگر نمی‌توان یک محله مسکونی به‌حساب آورد؛ از این‌رو هویتی متفاوت از گذشته پیدا کرده است. با اینکه در گذشته خانواده‌ها و افراد بزرگی چون حاج‌ابوالحسن رفیعی(فیلسوف بزرگ)، آیت‌الله سیداحمد خوانساری، خاندان مسجدجامعی، خانواده ری‌شهری و خاندان حاج‌حسین ملک و... در این محله زندگی می‌کردند، امروزه تنها کارگران بازار در بافت‌های فرسوده رو به ویرانی آن سکونت دارند و شب‌مردگی، سکونتگاه‌های کارگری و تجمع معتادان، ازجمله معضلاتی هستند که بازار تهران به آنها مبتلاست. از سوی دیگر از بازار و بازاریان قدیم این شهر که تعریف ویژه‌ای از آنها و اخلاق بازار و بازاری در ادبیات شهری شکل گرفته و کارکردهای مختلف داشت، اثری کمرنگ و خاطره‌گون به‌جا مانده و مرام فروشندگی و تعاریف جدید بازاری بر پایه منطق سرمایه‌داری نوین می‌رود تا جای آن را بگیرد. با این حال بازار هنوز هم مهم‌ترین مرکز تجاری تهران به‌حساب می‌آید و بخش مهمی از اقتصاد مردمان این شهر به آن گره خورده است و هویت‌بخش‌ترین منطقه تهران قدیم شمرده می‌شود.
در همینه زمینه :
