حیات‌وحش ایران در لبه پرتگاه انقراض

زهرا رفیعی ـ خبرنگار



حدود دوسوم گونه‌های جانوری زمین در 50سال اخیر از بین رفته‌اند. در ایران نیز براساس شواهد موجود، به‌دلیل از بین رفتن زیستگاه‌ و شکار بی‌رویه گونه‌های جانوری، جمعیت گونه‌های جانوری کاهش یافته است. براساس گزارشی که به‌تازگی توسط صندوق جهانی حیات‌وحش (WWF) منتشر شده، هیچ نشانه‌ای از بهبود اوضاع حیات‌وحش دیده نمی‌شود.  
برخی کارشناسان از روند کنونی کاهش جمعیت در جهان به‌نام انقراض ششم یاد می‌کنند. براساس گزارش صندوق جهانی حیات‌وحش، «طبیعت تحت‌تأثیر فعالیت‌های بشر با چنان سرعتی در حال از بین رفتن است که پیش از این مشاهده نشده است. حیات‌وحش سقوط آزاد را تجربه می‌کند. جنگل‌ها در حال از بین رفتن هستند. صید بی‌رویه از دریاها انجام می‌شود و مناطق وسیعی از زیستگاه‌ها در حال از بین رفتن هستند.»  گزارش این صندوق همچنین نشان می‌دهد که در آتش‌سوزی‌های اخیر استرالیا بیش از 3میلیارد جانور از بین رفت یا آسیب دید. بررسی‌های جدید پژوهشگران حاکی است، یک میلیون گونه (۵۰۰ هزار گونه جانوری و گیاهی و ۵۰۰ هزار گونه از حشرات) در دهه‌های آینده در معرض خطر انقراض قرار خواهند گرفت. شمار مهره‌داران خشکی و دریازی کره‌زمین تا ۳۹‌درصد کاهش پیدا کرده است. این رقم در مورد جانوران آب‌شیرین به ۷۶درصد رسیده ‌و به‌طور میانگین از سال1970 تاکنون در بیش از 20هزار جمعیت پستانداران، پرندگان، خزندگان، ماهی‌ها و دوزیستان کاهش 68درصدی رخ داده است.

تهدید جمعیت با نابودی زیستگاه‌ها 
حیات‌وحش ایران در لبه پرتگاه انقراض است و براساس آنچه کیومرث کلانتری، معاون محیط طبیعی و تنوع‌زیستی سازمان حفاظت محیط‌زیست به همشهری گفته است، هم‌اکنون 1300گونه شناخته‌شده مهره‌دار در ایران وجود دارد که 10درصد آنها در معرض تهدید هستند.
به گفته او، تاکنون 2 گونه ارزشمند حیات‌وحش ایران یعنی شیر ایرانی و ببر مازندران برای همیشه منقرض شده‌اند. کیومرث کلانتری به همشهری می‌گوید: برخی گونه‌ها نیز در معرض انقراض هستند که در نوک پیکان انقراض گونه‌ها، یوزپلنگ آسیایی، گوزن زرد ایرانی، گورخر ایرانی و پرنده میش‌مرغ قرار دارد که در فهرست «به‌شدت در معرض انقراض» ثبت شده‌اند و سازمان حفاظت محیط‌زیست همه تلاش خود را متمرکز کرده ‌تا هم در زیستگاه و هم با روش تکثیر در اسارت این گونه‌ها را حفظ کند. به گفته این مقام مسئول، اصلی‌‌ترین دلیل انقراض گونه‌های جانوری و گیاهی در ایران از بین رفتن زیستگاه است. کلانتری می‌گوید: در کنار حفظ زیستگاه، بهسازی و احیای زیستگاه‌ها نیز باید انجام شود.
این اظهارات کیومرث کلانتری در شرایطی است که به گفته برخی متخصصان هنوز تحقیق جامعی در مورد وضعیت گونه‌های جانوری و گیاهی ایران صورت نگرفته است.

کاهش جمعیت گونه‌ها 
اسماعیل کهرم، بوم‌شناس در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: بیش از 120سال پیش، یک گیاه‌شناس فرانسوی در قالب کتابی با عنوان فلورا ایرانیکا 8200گونه از گیاهان ایران را شناسایی کرد و از آن زمان تاکنون تحقیق جامعی در مورد کاهش یا افزایش گونه‌ها انجام نشده است، چون فارغ‌التحصیلان محیط‌زیست در ایران بیکار هستند و هیچ‌کس هم رغبت نمی‌کند در دل کوه و دشت به‌دنبال سرشماری گونه‌های محیط‌زیست و حیات‌وحش برود. از سوی دیگر، دوسوم آبزیان دنیا نیز با گرمایش زمین از بین رفتند، چون این گونه‌ها با مرطوب‌بودن پوست بدن‌شان، فرایند تنفس را انجام می‌دهند که البته در ایران هم آماری از تعداد آبزیان کشور وجود ندارد.
سال‌ها پیش اسکندر فیروز، بنیانگذار سازمان حفاظت محیط‌زیست اعلام کرد، در ایران 5ردیف مهره‌دار در 164خانواده وجود دارند که شامل 1054گونه (جانوران مشابهی که فرزند زادآور تولید می‌کنند) می‌شود. این گونه‌ها به تفکیک 174گونه ماهی، 20گونه دوزیست، 196گونه خزنده، 502گونه پرنده و 162گونه پستاندار است.
او همچنین براساس نقل‌قولی که محمد درویش، فعال محیط‌زیست از او دارد، گفته است که در سال1350 جمعیت جانوران وحشی ایران تعداد 3میلیون رأس بود. این آمار البته اکنون به گفته کارشناسان حیات‌وحش به جمعیت 120رأس هم‌اکنون و براساس آمار سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور تا 160هزار رأس برآورد می‌شود. محمد درویش، فعال محیط‌زیست حتی در گفت‌وگویی کوتاه با همشهری خبر داده است که علاوه بر یوزپلنگ آسیایی ایران، خرس سیاه بلوچستان و حتی گونه‌های گیاهی همچون گونه شمشادهای هیرکانی ایران گونه‌های در معرض خطر هستند.
البته به گفته کهرم، تعداد پرنده‌های شناخته‌شده ایران ‌هم‌اکنون به بیش از 530گونه افزایش یافته است. در مورد سایر گونه‌ها اما اطلاعات دقیقی در دسترس نیست. کهرم معتقد است: عامل از بین رفتن گونه‌ها، تخریب زیستگاه و شکار است. بدین‌ترتیب که انسان و طبیعت با کمک یکدیگر در از بین رفتن زیستگاه‌ها مؤثر بودند. هرچند که محققان، انسان را عامل اصلی خشکیدگی دریاچه‌ها و تالاب‌ها و در نهایت گرمایش جهانی معرفی می‌کنند.
کهرم می‌گوید: 2 گونه شاخص ببر مازندران و شیر ایرانی تاکنون منقرض شده‌اند، ولی هیچ اطلاعاتی در مورد تعداد و شرایط گونه «کشتی چسبک» در اختیار نداریم. این بوم‌شناس می‌گوید که روزگاری تعداد کمی پرنده شاخص، همچون «عروس غازی» و «اردک سرسفید» را در دریاچه پریشان و نئور مشاهده کرده است که از 5سال قبل تاکنون حتی این پرندگان در میانکاله هم مشاهده نمی‌شوند.
به گفته کهرم، هم‌اکنون جمعیت گورخر ایرانی از 4هزار رأس به 400رأس رسیده‌، چون شکار بی‌رویه نسل این گونه را به انقراض نزدیک کرده است. آهوی زرد هم که تصور می‌شد منقرض شده باشد، از حوالی دز و کرخه پیدا و به دشت ناز و جزایر ارومیه منتقل شد که عاقبت این گونه هم مانند گورخر ایرانی است، از سفره شکارچی‌های سردرآورده است.
این بوم‌شناس تأکید دارد: اگر یک گونه جانوری 60سال در محیط‌زیست دیده نشود، به‌معنای منقرض‌شدن نسل آن است و به همین دلیل نیز اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت به‌ندرت یک گونه را منقرض‌شده اعلام می‌کند.