ذکاءالملک مغضوب

 رحیم نیکبخت    

محمدعلی فروغی سال1321 در سن 65سالگی درگذشت. او که از چهره‌های مهم دوره پهلوی به‌شمار می‌رود، تا به امروز تحقیق جامعی درباره زندگی و آثارش انجام نشده است. فروغی از سویی جزو نخبگان دوره مشروطیت و اواخر قاجاریه قلمداد می‌شود و از سوی دیگر در ادبیات فارسی و متون کلاسیک مسلط است و از همه اینها گذشته عضو یک خانواده دیوان سالاری ایرانی است. اغلب رجالی که در دوره مشروطه ظهور کرده‌اند، با توجه به شرایط زمانه، یا متمایل به سیاست‌های انگلستان بودند یا روسیه تزاری. بنابراین در آن دوره مشروطه به‌ویژه بین روشنفکرانی که در حکومت نقشی داشتند یا باید به انگلیس وصل می‌شدند یا روسیه تزاری. چنانچه مشهود است و هم در استقرار سلطنت رضاشاه و جانشینی سلطنت وی به‌نظر می‌رسد، محمدعلی فروغی نقش‌آفرین است و این نقش‌آفرینی هم به‌دلیل همان ارتباطی است که با انگلیسی‌ها از قبل دارد. در حقیقت فروغی با انگلیسی‌ها آشنابود و سیاست‌های آنها را به خوبی می‌شناخت. به عینه شاهدیم که او جزو تشکیلات فراماسونری هم هست و نامش در آنجا هم درج شده. داماد محمدعلی فروغی، اسدی نایب التولیه آستان قدس رضوی بود و پس از واقعه مسجد گوهرشاد مورد غضب رضاخان قرار می‌گیرد. برای روشن‌تر شدن موضوع باید گفت که اسدی که داماد فروغی بوده تلاش می‌کند تا موضوع تحصن به شکل مسالمت‌آمیز رفع و رجوع شود و تلاش‌اش در این راستا چنین بوده که مردم مسجد را ترک کنند و قضیه به‌اصطلاح بی‌خودی کش نیاید و فیصله یابد. این تحصن را عوامل شهربانی گزارش می‌دهند. آنها گزارش می‌کنند که اسدی هم طرفدار معترضان است و پس از آنکه سرکوب انجام می‌شود و تعداد زیادی از مردم در مسجد کشته می‌شوند و علمایی که جزو متحصنین بودند، دستگیر  و به مناطق مختلف تبعید می‌شوند، اسدی هم چون جزو عوامل حکومت بوده، با توجه به گزارش‌های مأموران شهربانی که مخالف اسدی بودند، مورد غضب سخت شخص رضاشاه قرار می‌گیرد. بالاخره اسدی محاکمه و اعدام می‌شود. چون نسبت خویشاوندی با محمدعلی فروغی داشته به همین جهت نیز خود فروغی هم مورد غضب قرار می‌گیرد و از قدرت کنار گذاشته می‌شود. به‌تازگی و طی  چند سال اخیر یادداشت‌ها و خاطراتی از محمدعلی فروغی به جا مانده است و منتشر شده که برای شناخت فروغی و همچنین شناخت دیدگاه‌های او بسیار مؤثر است. این یادداشت‌ها بخش‌های تاریک تاریخ را می‌تواند به‌سادگی روشن کند و به واقع می‌تواند برای هر تاریخ‌پژوه جست‌وجوگری ارزشمند باشد. البته این نکته را باید درنظر گرفت که درباره شخصیت‌هایی مانند فروغی، هر قدر هم که درباره‌شان مطالعه و پژوهش کنیم، نمی‌توانیم به شکل صددرصد آنها را سیاه یا سفید ببینیم. یعنی این موضوع را باید در نگاه و قضاوت به شخصیت‌هایی مانند فروغی درنظر آوریم. باید در قضاوت و نگاهمان به نوعی تعادل و انصاف برسیم تا به درستی بتوانیم درباره شخصیت‌هایی نظیر او در بطن تاریخ نگاه جامع و کامل و همه‌سویه‌نگری داشته باشیم.