آب رفته به تهران بر می‌گردد

محمد سرابی_خبرنگار

90درصد آبیاری فضای سبز تهران با آب چاه انجام می‌شود. برداشت آب از ‌چاه‌ها باعث کاهش ذخایر زیرزمینی شده که خود خطراتی مانند فرونشست زمین را در حاشیه شهر ایجاد کرده است. مسلم است که از آب آشامیدنی ارزشمند نباید برای فضای سبز استفاده کرد رواناب‌ها هم به اندازه‌ کافی نیستند. تنها چیزی که به جا می‌ماند «پساب» و رواناب‌های حاصل از بارندگی است که اگر بتوان آن را تصفیه و روانه فضای سبز کرد حجم عظیمی از منابع آب شهر تهران نجات پیدا می‌کند. جمعیت زیاد شهر آب زیادی را روانه شبکه فاضلاب می‌کنند که به سمت جنوب جریان پیدا می‌کند که اگر تصفیه شود نه برای آشامیدن که برای آبیاری گیاهان، قابل استفاده خواهد بود. 
ساخت تصفیه‌خانه هزینه زیادی دارد اما می‌تواند سفره‌های زیرزمینی آب شهر را از خشک شدن و سطح خاک را از فرونشست غیرقابل جبران نجات دهد. در همین راستا شهرداری و وزارت نیرو در بالاترین طبقه ساختمان بلند وزارت نیرو، تفاهمنامه‌ای برای ساخت تصفیه‌خانه‌های جدید و استفاده از آب آنها به جای آب چاه امضا کردند.
براساس این سند که «تفاهمنامه جامع مدیریت نیاز آب فضای سبز شهر تهران از پساب و منابع آبی» نام دارد، مجموع پساب، چاه، قنوات و آب‌های سطحی که در سال1399 به 180میلیون مترمکعب می‌رسد تا سال1410 به 250میلیون مترمکعب خواهد رسید اما 145میلیون مترمکعب آن با ساخت 17تصفیه‌خانه تامین می‌شود.
وزیر نیرو در مراسم امضای این تفاهمنامه اظهار کرد: «وضعیت مطلوب برای مدیریت شهری این است که مثل کشورهای توسعه‌یافته مدیریت آب و برق را هم به‌عهده بگیرد اما ما نمی‌توانیم با یک تصمیم وارد این عرصه شویم ولی می‌توانیم سهم خود را ایفا کنیم. سم توسعه‌یافتگی، بخشی‌نگری و تمرکزگرایی است که باید از آن فاصله بگیریم. پروژه‌هایی مانند ساخت تصفیه‌خانه‌ها در تهران هم با همین هدف انجام می‌شود.» 
رضا اردکانیان بیان کرد: «برداشت من این است که امضای تفاهمنامه حاضر ارزشمند اما دیر است زیرا با توجه به ظرفیت مدیریت شهری و وزارت نیرو باید زودتر از اینها اقدام می‌شد اما اکنون هم به جای تأسف خوردن باید از فرصت باقیمانده استفاده کنیم. بزرگ‌ترین مسئولیت ما در قبال مجالی است که در اختیار داریم. قطعا مدیران بعدی تجربه و تخصص بیشتری خواهند داشت ولی فرصتی که ما در اختیار داریم را نخواهند داشت.» 
او گفت: «استفاده از پساب مانند ساخت یک سد مجازی است. همانطور که با مدیریت مصرف برق در دو سال گذشته توانستیم معادل ساخت یک نیروگاه 4-3هزار مگاواتی را به توان خود اضافه کنیم با استفاده مجدد از پساب می‌توانیم آب خام را در سفره‌های زیرزمینی درست مانند یک سد بزرگ حفظ کنیم.»
شهردار تهران نیز در ‌این‌باره گفت: «در کتیبه‌ بیستون از قول داریوش آمده است که یکی از سه بلای بزرگ کشور ما خشکسالی بوده است. این ارزش و اهمیت تاریخی آب در سرزمین ما را نشان می‌دهد زیرا در منطقه‌ای کم آب با منابع محدود زندگی می‌کنیم. برداشت دائمی از منابع زیرزمینی در کوتاه‌مدت قابل جایگزینی نیست درحالی‌که 90درصد آبیاری فضای سبز از همین منبع انجام می‌شود. باید برنامه‌ای برای کاهش این برداشت داشته باشیم.» 
پیروز حناچی با بیان اینکه اگر در تهران از این راه به نتیجه برسیم بقیه کلانشهر‌ها هم همین مسیر را تعقیب خواهند کرد، تأکید کرد:«باید در نهایت بتوانیم فاضلاب را نه یک‌بار بلکه چندبار وارد چرخه مصرف کنیم و با استفاده درست پاسخگوی نسل‌های بعد باشیم.» 

خطر ورود شیرابه به آب‌های زیرزمینی
دیگر سخنران این مراسم رئیس شورای شهر بود که با اشاره به کارآمدی وزارت نیرو بیان کرد: «وزارت نیرو در زمینه تامین آب و برق به خوبی فعالیت کرده است و اگر به‌صورت بهینه از آنها استفاده می‌شد الان بیشتر از میزان مصرف در اختیار داشتیم.» 
محسن هاشمی تأکید کرد:«نگرانی شورای شهر در زمینه اجرای این تفاهمنامه‌ مخصوصا در بخش ساخت تصفیه‌خانه‌هاست. حتما لازم است بودجه‌‌ای که برای این کار تعیین شده در همین مسیر مصرف شود تا به نتیجه مطلوب برسیم. همچنین دیگر موضوعی که باید به آن توجه کرد شیرابه پسماند است. در شهر تهران 10مرکز جمع‌آوری زباله داریم که شیرابه تولید می‌کنند اما این شیرابه‌ها به شبکه فاضلاب وصل نشده و خطر ورود آنها به منابع آبی زیرزمینی وجود دارد.»  او همچنین گفت: «تصفیه‌خانه‌ها بیشتر در مناطق جنوبی شهر ساخته شده‌اند و باید برای بهره‌مندی مناطق شمالی از پساب هم برنامه‌ریزی کرد تا تصفیه‌خانه‌های جدید در این محدوده‌ها زودتر ساخته شوند.» 

شیرابه‌ها وارد آب نمی‌شوند

شهردار و وزیر نیرو پس از امضای تفاهمنامه در جمع خبرنگاران به سؤالات آنان پاسخ گفتند. اردکانیان در پاسخ به سؤالی درباره ورود شیرابه‌ زباله‌ها به آب‌های زیرزمینی، اظهار کرد: تا‌کنون گزارشی از نفوذ شیرابه‌ها نداشتیم و می‌توان با قاطعیت گفت که کیفیت آب آشامیدنی در تهران و دیگر شهر‌های کشور مطلوب و خالی از عوامل بیماری‌زا‌ست. همکاران وزارت بهداشت بر میزان آلاینده‌های موجود در آب‌آشامیدنی نظارت دارند و اگر آلودگی در یک منبع آب شناسایی شود، خروجی آن منبع قطع خواهد شد. او درباره تناسب میان شبکه‌ لوله‌کشی و تصفیه‌خانه‌ها، گفت: قبلا تمام منابع مالی برای ساخت شبکه آبرسانی استفاده می‌شد و به همین دلیل شبکه‌ها از تصفیه‌خانه‌ها جلو افتادند. در 2سال اخیر آهنگ تکمیل تصفیه‌خانه‌ها سرعت بیشتری گرفت و امسال هم تصفیه‌خانه فیروز‌بهرام ساخته می‌شود که به همراه تصفیه‌خانه جنوب تهران، نزدیک به 50درصد آب تصفیه‌شده تهران را می‌سازند. پیروز حناچی نیز در جواب سؤالی درباره فرونشست‌ها در جنوب تهران، گفت: براساس مطالعات زمین‌شناسی و عکس‌های ماهواره‌ای بیشترین فرونشست در جبهه غربی تهران و در 10سال اخیر دیده شده است. در مناطقی مانند منطقه22 هم کاهش شدید سطح آب زیرزمینی را داریم که با ایجاد تصفیه‌خانه‌های فاضلاب می‌‌توان بخشی از آن را جبران کرد. همکاری شهرداری و وزارت نیرو با نگاه فرابخشی برای رفع این مشکل مؤثر است.

   نقش مؤثر استفاده از پساب در جلوگیری از فرونشست

بررسی تغییرات هندسی پوسته زمین در اطراف تهران نشان می‌دهد در سال‌های اخیر تا 24سانتی‌متر کاهش ارتفاع نیز ثبت شده است. همین میزان فرونشست، ‌تهران را در زمره استان‌های پرخطر و دارای فرونشست بالا در کنار استان‌هایی چون کرمان، خراسان شمالی و... قرار داده است. اصلی‌ترین دلیل فرونشست، ‌برداشت بیش از اندازه از آب‌های زیرزمینی به‌ویژه برای استفاده در حوزه فعالیت‌های کشاورزی و آبیاری فضای سبز است. زمانی که برداشت از آبخوان‌ها افزایش یافته و کاهش بارندگی‌ها، فرصت تغذیه دوباره آبخوان‌ها و سفره‌های آب زیرزمینی را سلب کند، آبخوان تخریب شده و زمین دچار فرونشست می‌شود. دشت‌های شهریار و ورامین در اطراف شهر تهران چندسالی است به‌طور جدی با فرونشست‌های متعدد مواجه شده و اثرات آن تا مناطق جنوبی شهر همچون 18، ‌19 و 20 آمده است. عبدالرضا سعادت، مدیرکل ژئودزی و نقشه‌برداری زمینی سازمان نقشه‌برداری کشور در گفت‌وگو با همشهری به نتایج آخرین بررسی تصاویر ماهواره‌ای در اسفند98 اشاره کرد و گفت: ‌«بررسی این تصاویر نشان داد نرخ فرونشست در اطراف تهران 19سانتی‌متر است که همچنان میزان بالایی است.» او با اشاره به اینکه مهم‌ترین اقدام برای جلوگیری از پیشروی فرونشست و ثابت نگه‌داشتن نرخ آن، کاهش میزان برداشت از آب‌های زیرزمینی است و تغییر الگوی کشت از مؤثرترین راهکارهای آن است، افزود: «هر اقدامی نیز که منجر به کاهش میزان برداشت از آب‌های زیرزمینی شود مؤثر خواهد بود. تصمیم شهرداری برای استفاده از پساب تصفیه‌شده برای آبیاری فضای سبز و عدم‌استفاده از آب‌های زیرزمینی برای این منظور، قطعا نقش مثبتی خواهد داشت.» او البته این را هم می‌گوید که نتایج این اقدامات به سرعت نمایان نخواهد شد و تأثیرات خود را به‌آهستگی به نمایش خواهد گذاشت.
سعادت با بیان اینکه ما نگران گسترش فرونشست به سمت مناطق شهری هستیم می‌افزاید:‌ «میزان برداشت آب از سفره‌های آب زیرزمینی وضعیت یکسانی دارد اما میزان و نرخ وقوع فرونشست در همه نقاط یکسان نیست و آنچه نقش تعیین‌کننده‌ای در این میان دارد، جنس و دانه‌بندی خاک است. به‌عبارت دیگر می‌توان اعلام کرد مناطق جنوبی تهران به‌دلیل برخورداری از خاک ریزدانه، ‌جدی‌تر در معرض فرونشست قرار دارند.»

   فرونشست؛ بلای جان دشت تهران

فرونشست تهران حاصل برداشت‌های مکرر از سفره‌‌های زیرزمینی است. آنگونه که اطلاعات سازمان نقشه‌برداری نشان می‌دهد 30درصد محدوده‌های پرخطر کشور از نظر فرونشست زمین، در استان تهران قرار دارد. مطابق ارزیابی‌های ۱۵سال اخیر، بهره‌برداری بی‌رویه از آب‌ سفره‌های‌ زیرزمینی و خشک‌شدن کامل یا بخشی از مهم‌ترین تالاب‌ها و دریاچه‌های ایران می‌تواند در تشدید بحران فرونشست زمین به میزان زیادی مؤثر باشد. طی دهه‌های اخیر برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی بارها موجب فرونشست‌ها و ایجاد چاله‌های بزرگ در دشت‌های تهران شده است. اما بزرگ‌ترین برداشت‌ها از سال۸۸ به بعد صورت گرفته و متأسفانه دیگر تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی انجام نشده تا برداشت‌های مکرر موجب تخریب منابع زیرزمینی آب و افزایش سرعت فرونشست‌ زمین شود. با تخلیه آب از آبخوان، این محل برای همیشه از بین می‌رود و حتی اگر در کشور آب فراوان نیز وجود داشته باشد، امکان ذخیره آن توسط آبخوان وجود ندارد. به این ترتیب در آینده دشت‌های تهران که با پدیده فرونشست روبه‌رو هستند از بین خواهند رفت. مگر با بازچرخانی آب جلوی این روند گرفته شود.

قاسم تقی‌زاده خامسی
معاون امور آب و فاضلاب وزارت نیرو
 تهران هر سال 350میلیون مترمکعب خروجی پساب دارد که با ساخت تصفیه‌خانه‌ فیروز‌بهرام به 450میلیون مترمکعب خواهد رسید. این رقم بخشی از پسابی است که در افق1410 به 778میلیون مترمکعب می‌رسد. فضای سبز شهر سالانه نزدیک به 180میلیون مترمکعب آب مصرف می‌کند که هم‌اکنون 90درصد آن از چاه‌ و کمتر از 4درصد آن از پساب تامین می‌شود. اگر توسعه و نگهداری فضای سبز با روند فعلی پیش برود، در سال1410 سالانه 218میلیون مترمکعب آب از منابع زیرزمین برداشت خواهد شد که خطر بزرگی برای محیط‌زیست منطقه است. این حجم معادل ذخیره سد کرج است. به این معنی که در این سال باید یکی از سد‌های پنج‌گانه شهر تهران را فقط برای فضای سبز اختصاص دهیم. یک سال پیش مذاکره‌ای میان وزارت نیرو و شهرداری با رویکرد نگهداری فضای سبز و در خطر نیفتادن منابع آبی آغاز شد تا سهم 4درصدی پساب به 60درصد برسد. با این کار تنها 80میلیون مترمکعب برداشت آب از چاه‌ها انجام می‌شود که امکان کاهش این عدد هم وجود دارد.

مجتبی یزدانی
معاون خدمات شهری شهرداری تهران
در حال حاضر 7میلیون مترمکعب پساب در تصفیه‌خانه‌های شهرک غرب، اکباتان، محلاتی، زرگنده و... تصفیه می‌شود و با ساخت تصفیه‌خانه‌ها و شبکه‌‌هایی که تا پایان سال در برنامه کاری داریم، 8میلیون مترمکعب هم به آن اضافه می‌شود. امکان افزودن این ظرفیت تا 19میلیون مترمکعب هم وجود دارد. در مناطق دیگر هم به‌دنبال مکان‌یابی تصفیه‌خانه و مشارکت با آب و فاضلاب ‌‌و همینطور همکاری با وزارت نیرو در حوزه برق هم هستیم.

محمدرضا بختیاری
مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب تهران
مراوده مالی میان شهرداری و آب و فاضلاب نزدیک به 800-700میلیارد تومان در سال است، از طرف دیگر، ما در یک سال گذشته نزدیک به 400کیلومتر لوله‌ آب و فاضلاب را در تهران ایجاد یا مرمت کردیم که اینها خود یکی از بزرگ‌ترین زمینه‌های همکاری را ایجاد می‌کند. خوشبختانه تابستان امسال در تهران با وجود افزایش شدید مصرف آب موفق به تامین آن شدیم. این افزایش مصرف نسبت به سال گذشته، تقریبا معادل مصرف آب آشامیدنی اصفهان بود اما از قطعی آب در شهر جلوگیری شد.

علی‌محمد مختاری
مدیرعامل سازمان فضای سبز شهر تهران
در فضای سبز تهران به هیچ‌وجه از آب آشامیدنی استفاده نمی‌شود و منابع ما چاه، بارش‌، قنات، رواناب و پساب است. از سال‌های‌60 تصمیم گرفته شد که افزایش فضای سبز با استفاده از این منابع انجام شود و با وجود اینکه جمعیت شهر بیشتر شد، توانستیم سرانه فضای سبز را از یک مترمربع به 16مترمربع پارک و 24مترمربع کمربند سبز برسانیم. اکنون 2277پارک در شهر وجود دارد و حتی برای شرایط اضطراری هم پیش‌بینی‌هایی کرده‌‌ایم تا بتوانیم آبیاری‌هایی انجام دهیم.