مرتضی سیدی‌نژاد ـ مستندساز و پژوهشگر
موج اول کرونا فرصت مغتنمی بود برای پرسه‌زنی در کتابخانه‌های دیجیتال وطنی. این قضیه برای من البته نه از سر تفنن بلکه به‌خاطر پژوهشی بود که دنبال می‌کنم و مربوط می‌شود به کتاب‌ها و ناشران فراموش‌شده 4دهه اول قرنی که رو به اتمام است.
نخستین برخوردم در این زمینه با کتابخانه ملی بود. از شروع کرونا، حضور فیزیکی در کتابخانه ملی تعطیل شد اما کتابخانه دیجیتال راهش باز ماند و ورود و استفاده البته برای اعضا به‌صورت آزاد و رایگان برقرار بود. من از قبل عضو کتابخانه بودم اما عضوگیری دیجیتال هم از همان موقع‌ها راه‌اندازی شد یعنی اگر عضو نبودید و نباشید با طی چند مرحله ساده عضو می‌شوید و می‌توانید از کتابخانه دیجیتال استفاده کنید. از آمار و ارقام تعداد کتاب‌های اسکن‌شده بی‌اطلاعم اما کتاب‌های بسیار زیادی از چاپ سنگی گرفته تا چاپ سربی و حتی کتاب‌های چاپ جدید به‌صورت اسکن با کیفیت خوب در این درگاه وجود دارد. اسکن‌ها به راحتی قابل کپی و ذخیره در کامپیوتر خودتان هستند. در ماه‌های اولیه خبری از آرم کتابخانه ملی نبود اما به تازگی یک آرم کوچک در کنار هر صفحه اسکن اضافه شده است. اسناد و عکس‌های اسکن شده هم زیاد است البته در این زمینه محدودیت‌هایی وجود دارد مثلا عکس‌هایی که کلیدواژه پهلوی در شناسنامه آنها وجود دارد قابل بازشدن و مشاهده نیستند.
دومین کتابخانه‌ای که در فضای مجازی به آن مراجعه داشتم کتابخانه دیجیتال آستان قدس رضوی بود. سامانه آنها از بقیه کتابخانه‌های وطنی پیشرفته‌تر است البته تعداد کتاب‌های اسکن‌شده‌شان به اندازه کتابخانه ملی نیست. با عضویت در سایت می‌توانید از کتابخانه استفاده کنید. کتاب‌های اسکن‌شده با آرم آستان قدس در پس‌زمینه قابل مشاهده است اما قابل ذخیره‌سازی نیست. برای اینکه کتاب را داشته باشید باید درخواست بدهید. درخواست بررسی می‌شود. مدت زمان بررسی بستگی به این دارد که کتاب اسکن شده باشد یا نه. این قضیه در قوانین‌شان آمده که فقط 20صفحه از هر کتاب قابل درخواست است ولی خیلی جدی نیست. من در بخش توضیحات درخواستم نوشتم همه صفحات کتاب را می‌خواهم و با درخواستم موافقت شد و کتاب را کامل برایم فرستادند. اسکن‌های این کتابخانه از کتاب‌ها گاهی 2صفحه از کتاب را شامل می‌شود و گاهی یک صفحه. هر اسکن از کتاب هم 100تومان قیمت دارد. یعنی یک کتاب 100صفحه‌ای اگر هر صفحه‌اش یک فایل اسکن باشد می‌شود به قرار 10000تومان و اگر 2صفحه‌ای اسکن شده باشد قیمتش می‌شود 5000تومان. پرداخت هزینه از طریق سایت کتابخانه قابل انجام است و به‌محض پرداخت، فایل کتابی که می‌خواستید قابل دانلود می‌شود. اینکه همه کارها از قبیل جست‌وجو و درخواست و پرداخت هزینه و ارسال فایل و در آخر دانلود آن از طریق درگاه کتابخانه انجام می‌شود کار را بسیار سریع و دلپذیر کرده است.
سومین کتابخانه دیجیتال که اتفاقی با آن برخورد کردم و فهمیدم چه گنجینه‌ای از کتاب‌های 1300 تا 1350 را در خود دارد، کتابخانه آیت‌الله بروجردی در مسجد اعظم قم بود. این گنجینه هم به‌خاطر وقفی است که مرحوم محمد رمضانی صاحب انتشارات کلاله‌خاور داشته و 40هزار جلد کتابی را که در طول عمرش با چه مرارتی جمع‌آوری کرده و واقعا بعضی از نمونه‌های آن در هیچ کتابخانه‌ای پیدا نمی‌شود هم‌اکنون آنجا جاخوش کرده که در این چندوقت به این نتیجه رسیدم که چه جای خوبی هم برای نگهداری این کتاب‌ها بوده است. مجموعه مرحوم رمضانی شاید چون وقفی به‌حساب می‌آمده خوشبختانه حفظ شده و به‌خاطر سن و سال کتاب‌ها، نفیس هم به‌شمار رفته، بنابراین همه کتاب‌ها کامل اسکن شده‌اند. زیرساخت‌های سایت کتابخانه آیت‌الله بروجردی به‌نظرم خوب است و در کار کردن هم سهولت دارد. همه اسکن‌ها در سایت قابل رویت هستند اما قابل ذخیره‌سازی نیستند. برای داشتن فایل‌ها باید درخواست بدهید که معمولا خبری نمی‌شود تا خودتان تماس بگیرید. اما برخوردها با من در هر تماس انصافا خوب و دوستانه بوده است. بعد از تماس و تعیین مبلغ که معمولا هر صفحه 200تومان حساب می‌شود با پرداخت مبلغ از درگاه سایت کتابخانه، فایل کتاب برایتان ایمیل می‌شود.
برخورد آخرم با کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران بود.کتاب‌های اسکن‌شده کتابخانه دیجیتال دانشگاه تهران زیاد نیست اما کتاب‌های زیادی در کتابخانه مرکزی دانشگاه هست که حتی در کتابخانه ملی وجود ندارد و درصورت درخواست برایتان اسکن می‌کنند. زیرساخت‌های دیجیتال کتابخانه البته هنوز به قوت آن سه‌تای دیگر که نام بردم نیست. در یک مورد که من با کتابی برخورد داشتم که در کتابخانه ملی ثبت نشده بود، برای درخواست کتاب با کتابخانه تماس گرفتم. همان موقع پشت تلفن کتاب را در سیستم پیدا کردند و فرستادند برای اسکن. فردا دوباره تماس گرفتم و فایل اسکن‌شده کتاب آماده بود اما اشکال اینجاست که هنوز درگاهی برای پرداخت مبلغ در سایت کتابخانه وجود ندارد. در مورد خودم با تماس مجدد و گلایه، مشکل حل شد به این ترتیب که خانم متصدی مربوطه، فایل را بدون پرداخت هزینه برایم از طریق تلگرام ارسال کرد .
دیجیتال‌های وطنی
چند کتابخانه دیجیتال که به‌کار محققان می‌آید
در همینه زمینه :
