پدر معنوی حزب توده

«مادر پیر دکتر ارانی، زن دلیری که با خون دل وسایل تحصیل پسرش را فراهم کرده، روز چهاردهم بهمن ۱۳۱۸ جسد پسر خود را نشناخت. بیچاره زبان گرفته بود که این پسر من نیست. اینطور او را زجر داده و از شکل انداخته بودند. همین مادر چندین مرتبه دامن پزشک معالج دکتر ارانی را گرفته و از او خواسته بود که پسرش را نجات دهد و به او اجازه دهد دوا و غذا برای پسرش بفرستد.
دکتر زندان در جواب گفته بود که این کار میسر نیست. برای آنکه به من دستور داده‌اند که او را درمان نکنم... دکتری که از دوستان ارانی بود او را بعد از مرگ معاینه کرد و علائمی از مسمومیت را تشخیص داد. به هر حال او به درد تیفوس که بیماری رایجی بود در زندان‌های عصر رضاشاهی درگذشت.» این شبه‌روایت را بزرگ علوی نویسنده و داستان‌نویس ایرانی که خود از 53نفر بود در کتابی گزارش‌گونه به همین نام نوشته است. کتابی که منبع بسیاری از روایت‌های 53نفر است. تقی ارانی را می‌توان پدر حزب توده ایران یا الهام‌بخش این حزب کمونیستی در تاریخ ایران دانست. در سال‌های بعد از روی کار آمدن بلشویک‌های روسیه که بعدها به شوروی – کشور شوراها – تغییر نام داد، افرادی از ایرانیان گرایش‌های کمونیستی داشتند و مخصوصاً بعد از جنبش جنگل به شوروی رفته بودند. در این میان اما تحرکات کمونیستی عمق نداشت و دولت نیز تا سال1310 که قانونی علیه مرام اشتراکی مصوب کرد که عوامل این گروه به 3 تا 10سال زندان محکوم می‌شدند، اقدام خاصی انجام نمی‌داد. رضاشاه اساساً با هرگونه تهدیدی به تندی برخورد می‌کرد و عوامل پلیس سیاسی او به‌شدت همه افراد از مقامات گرفته تا مردم عادی را زیرنظر داشتند.
تقی ارانی در آلمان تحصیل کرده بود و در ایران فیزیک و شیمی درس می‌داد. او یکی از چهره‌های علمی تهران جدید بود و بسیاری از تحصیل‌کردگان فرنگ در حلقه علمی او حضور داشتند و شاید همین رویه روشنفکری بود که ارانی را نزد سیستم پلیسی رضاشاه فردی خاص کرده بود. او در 1316 به همراه گروهی که به 53نفر معروف شدند، دستگیر شد. احمد کسروی وکیل تقی ارانی در دادگاه بود.
در طول سال‌های اخیر 2 روایت در مورد گرایش سیاسی ارانی به شوروی و کمونیست‌های ایرانی وجود دارد. روایت اول که تقریباً اکثریت کمونیست‌های قدیمی آن را پذیرفته و بیان کرده‌اند، تشکیل این حزب در ارتباط با حزب کمونیست شوروی و کمینترن- نهضت جهانی کمونیستی - و به دستور و تحت نظارت آن است. طبری و خامه‌ای از آن جمله‌اند. طبق این روایت که خامه‌ای در کتاب خاطراتش بیان می‌کند؛ ارانی پس از چندی که از فعالیت او در تهران می‌گذشت از راه اروپای غربی به مسکو سفر کرد. در مسکو وی موافقت مقامات کمینترن را برای احیای مجدد حزب کمونیست ایران جلب کرد. پس از بازگشت وی به تهران فردی به نام نصرالله کامران مخفیانه جهت کمک به ارانی به تهران سفر کرد. با کمک‌های فکری و راهنمایی‌های تشکیلاتی کامران، یک کمیته مرکزی سه نفره مرکب از: ارانی، کامبخش و بهرامی حزب کمونیست ایران را تشکیل داد؛ «این کمیته از سه عضو تشکیل می‌شد: دکتر ارانی دبیرکل حزب، کامبخش مسئول تشکیلات و دکتر محمد بهرامی مسئول امور مالی.»   دیدگاه دوم، نظری است که از سوی ایرج اسکندری در کتاب خاطراتش که مصاحبه‌ای بلند است عنوان شده‌. به عقیده وی هسته ارانی که به ۵۳‌نفر معروف شد مستقل از حزب کمونیست بوده‌است. به هر حال تقی ارانی در دادگاه به 10سال زندان که اشد مجازات عضویت در فرقه اشتراکی است محکوم می‌شود. او 2سال بعد در زندان می‌میرد. تقی ارانی بعد از شهریور1320 و سقوط رضاشاه به ‌عنوان رهبر معنوی حزب توده مطرح می‌شود و این حزب مجله تئوریک خود را با عنوان «دنیا» منتشر می‌کند.