سعدی، حافظ، مولوی و فردوسی

فرزانه ابراهیم‌زاده 

«بنا بر تصویب انجمن بلدیه پایتخت و فرمان ملوکانه، نام چهار شاعر بزرگ ایرانی روی خیابان‌های جدید‌التاسیس تهران گذاشته می‌شود تا این سنتی باشد برای نامگذاری جدید پایتخت.» اینکه دقیقا این اعلانیه از سوی کریم‌آقا بوذرجمهری کفیل بلدیه تهران با این ادبیات منتشر شد یا نه را در هیچ سند و منبع تاریخ‌ای پیدا نکردم اما متحدالمالی به همین مضمون در یکی از روزهای سال۱۳۱۲ از سوی بلدیه پایتخت در میدان توپخانه منتشر شد و اعلام کردند که 4 خیابان از خیابان‌های اصلی شهر را انتخاب کنند و به نام سعدی، مولوی، حافظ و خیام بگذارند. این نخستین باری بود که نام خیابان‌ها در تهران توسط شهرداری انتخاب می‌شد و ربطی به نام کسی که در آنجا زندگی می‌کرد یا دلایل دیگر نداشت. تا آن زمان انتخاب اسم خیابان‌ها به اتفاقات خیابان‌ها ربط داشت، مثلا خیابانی که به بهارستان می‌خورد شغال‌های زیادی داشت و به شغال‌آباد معروف بود، تپه بزرگی که یکی از کاخ‌های شکارگاه سلطنتی قاجار روی آن قرار داشت به‌خاطر خرگوش‌های فراوانش دوشان‌تپه بود. اما تهران داشت پوست می‌انداخت و شهر تازه باید شبیه شهرهای فرنگی نام‌های با مسماتری می‌داشت. پس برای همین به دستور شاه نام شاعران را برای خیابان‌ها انتخاب کردند. تکلیف مولوی شاید از همه خیابان‌ها روشن‌تر بود. کریم‌آقا بوذرجمهری، تازه کار تصحیح و خیابان‌کشی خیابان اسماعیل بزاز در جنوب بازار را به پایان برده بود و به پیشنهاد او نام شاعر بزرگ پارسی‌گوی را روی این خیابان گذاشتند که دروازه قدیم عبدالعظیم را به جای دروازه خراب‌شده قزوین می‌رساند. برای سعدی هم پیشنهاد ادیبان این بود که خیابان لختی‌ها را که قبلا از پشت دروازه دولت شروع می‌شد به اسم شاعر شیرین‌سخن بگذارند. اینکه چرا خیابان اسمش لختی بود چند دلیل داشت. بعضی از پژوهشگران معتقدند چون پشت دروازه خالی بود اما بیشتر پژوهشگران می‌گویند آنجا فضای ناامنی بود که هرکسی رد می‌شد را لخت می‌کردند. حالا این بود یا دلیل دیگر بعد از خراب‌کردن دروازه دولت خیابانی به امتداد باغ‌هدایت و خیابان لاله‌زار کشیدند که تا میدان توپخانه می‌رفت و خیابان باغ‌وحش قدیم را هم قطع می‌کرد. این خیابان را به اسم مصلح‌الدین سعدی شیرازی نامگذاری کردند.
برای خیام هم کریم‌آقا تصمیمش را از قبل گرفته بود. جبه‌خانه قدیم که حدفاصل بازار و سنگلج بود تازه خیابان‌کشی شده و از وسط خانه‌ها و حجره‌ها گذشته بود و به میدان اعدام یا پاقاپق رسیده بود، چند وقتی بود که به اسم جلیل‌آباد معروف بود. اما نام این خیابان هم تبدیل به خیابان خیام شد.  ولی سرنوشت خیابان حافظ کمی با بقیه خیابان‌ها فرق داشت. اول نام حافظ را روی خیابانی که از وسط خیابان علاءالدوله به سمت میدان مشق می‌رفت گذاشتند اما از آنجا که خانه محمدعلی فروغی در این خیابان بود این خیابان به فروغی معروف بود و نام حافظ به اینجا نمی‌خورد. بعدتر به خیابان‌های دیگری فکر کردند. اما در نهایت با تصمیم شهردار تهران خیابان یوسف‌آباد پایین‌تر از میدان حسن‌آباد به سمت بهجت‌آباد را به نام شاعر شیرازی گذاشتند.