تبریز؛ بی‌دفاع در برابر سیل

سید مرتضی احمدپور-  تبریز - خبرنگار

   تبریزی‌ها هنوز سیل سال 1313 را از یاد نبرده‌اند؛ سیلابی که بدون بارش در داخل تبریز و در نتیجه بارندگی چند کیلومتر آ‌ن‌طرف‌تر شرق شهر و در بالادست مهرانه‌رود جاری شد و به یکباره تبریز را زیر آب برد. هرچند خسارت‌های این سیل به‌تنهایی موجب بی‌خانمانی هزاران نفر از مردم تبریز شد، اما این شهر در 350 سال گذشته، به‌ویژه قرن اخیر، با سیلاب‌های متعددی تهدید شده است.
بعد از سیلاب سال 1313، حسینقلی‌خان جلیلی، شهردار وقت تبریز، با جمع‌آوری اعتبار 2 میلیون تومانی، مسیر مهرانه‌رود را عریض کرد و دیواره‌ای سنگی به طول 12 کیلومتر از شرق تا غرب تبریز کشید تا مرکز استان برای چند دهه از خطر چنین سیلاب‌هایی در امان بماند، اما بارش‌های سنگین بهار 95 نشان داد تبریز همچنان در خطر سیل قرار دارد و در کمتر از یک ساعت ممکن است همه چیز بر هم بریزد. سال 95 هم محله‌های حاشیه‌ای، از جمله ملازینال و یوسف‌آباد، بر اثر همین بارش‌ها با مشکلاتی مواجه شدند. در مارالان و طالقانی هم وضعیت غیرقابل‌ کنترل بود و خسارت‌هایی هم به خیابان‌های عباسی و آزادی وارد شد.

هزینه میلیاردی جلوی سیل را نگرفت
چند ماه بعد از سیل 95 (بهمن)، مسئولان شهری تبریز و مدیریت ارشد استانی در حوزه عمرانی به این نتیجه رسیدند که به‌جز مسیل مهرانه‌رود باید مسیل‌های دیگری هم ایجاد یا اصلاحاتی انجام شود. در نتیجه دفترچه نقاط سیل‌گیر شهر با همکاری دستگاه‌های مختلف شهری و استانی تهیه و 80 نقطه سیل‌گیر در نقاط مختلف شهری تعیین شد. بلافاصله اصلاح، بازسازی و ایجاد مسیل‌ها و کانال‌های جدید در دستور کار قرار گرفت. اما حالا، با وجود ادعای شهرداری تبریز مبنی بر اقدامات گسترده و صرف هزینه‌های میلیاردی در این زمینه و توانایی کنترل سیلاب‌ها، بارش‌های اخیر در اواخر تیر و اوایل مرداد جاری نشان داد این شهر همچنان در برابر بارش‌های نه‌چندان شدید هم بی‌دفاع است و محلاتی مانند عباسی و محله‌های غرب و شمال غرب تبریز به‌ آسانی گرفتار سیلاب می‌شوند.
کارشناسان البته دلیل این اتفاق را عبور مهرانه‌رود از تبریز می‌دانند که از کوه‌های سهند سرچشمه گرفته و پس از طی مسیری وارد تبریز می‌شود و از میان شهر می‌گذرد‌؛ رودخانه‌ای که بارها طغیان کرده و خرابی‌های بسیاری هم به بار آورده است‌. طی سال‌های گذشته هم در تمامی مسیل‌ها در قسمت ورودی شهر به جای رعایت اصول فنی، شامل بزرگ کردن حد بستر رودخانه برای عبور سیلاب‌ها، این بسترها از حالت طبیعی خارج و به خیابان، زیرگذر و کنارگذر تبدیل شدند؛ شرایطی که شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان شرقی هم آن را تایید و اعلام کرده است که مهرانه‌رود تحت تاثیر تغییرات، ظرفیت خود را از دست داده و تبریز با مسیل‌های موجود در خطر آنی و بالقوه سیل قرار دارد.

مشکلات مناطق محروم ادامه دارد
صمد بابایی از شهروندان ساکن روستای حاشیه‌ای کرکج است که خانه‌اش با بارش‌های اخیر و بالا آمدن سطح آب مهرانه‌رود خسارت دیده. او به همشهری می‌گوید: با وجود بازسازی بستر مهرانه‌رود در داخل شهر، اما مسیر این رودخانه از باسمنج به تبریز به‌ویژه در مسیر میدان پرچم تا میدان بسیج کاملا رها شده است. از سوی دیگر، با توجه به ساخت‌و‌سازهای حریم رودخانه، در مواقع بارندگی، آب به زمین‌های کشاورزی یا خانه‌های شهروندان محروم این مناطق وارد می‌شود. علیرضا فاتحی، دیگر شهروند تبریز، هم به کارگاهش در جاده صنعت، واقع در غرب تبریز، اشاره و از جمع شدن آب‌ هنگام باران در این محدوده گلایه می‌کند. او عنوان می‌کند: پس از هر بارندگی کارگاه‌های این منطقه پر از آب می‌شود، اما چون منطقه کارگری است و اکثر کارگاه‌ها هم کوچک هستند کسی جوابگو نیست.
زهرا رافتی، ساکن خیابان طالقانی، با اشاره به ریزش مستمر کانال آب زیر‌زمینی در این محدوده عنوان می‌کند: معمولا چند روز پس از بارش‌های سنگین بخشی از آب کانال ایلی‌سو که از زیر خیابان امامیه و طالقانی می‌گذرد، خالی می‌شود. این کار، علاوه بر خسارت‌های سنگین، موجب وحشت شهروندان ساکن منطقه هم شده است، زیرا نمی‌دانیم چه زمانی کانال زیر پایمان خالی می‌شود.

شهرسازی بدون توجه به توپوگرافی تبریز
به اعتقاد یک کارشناس مسکن و شهرسازی، توسعه شهری تبریز متناسب با موقعیت سیل‌خیز بودن آن نیست و تداوم این شهرسازی‌ها در دهه‌های گذشته آن را در معرض خطر احتمالی سیل قرار داده است. حامد رمضانی به موقعیت توپوگرافی تبریز هم اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: این شهر در دره بزرگ مهرانه‌رود ایجاد شده است و اگر از بالا به شهر نگاه کنیم در بستر همین دره قرار دارد. اقداماتی هم که سال‌های قبل برای حل این مشکل انجام شده بیشتر به پاک کردن صورت مسئله شبیه است، زیرا با ساخت سدهای متعدد در مسیر رودهای منتهی به تبریز و حذف بستر و انحراف این رودها تلاش شده تا حقیقت سیل‌گیر بودن تبریز پنهان شود.
وی تاکید می‌کند: این شهر در مسیر رودهای متعددی قرار گرفته که به دریاچه ارومیه ختم می‌شود و اقدامی که در سال 1314 برای بهسازی مسیر مهرانه‌رود در تبریز انجام شده، حرکت آب به سمت دریاچه ارومیه از داخل تبریز را تسهیل کرده است. با وجود این، در چند دهه گذشته نه‌تنها اقدام قابل توجهی برای کنترل سیل انجام نشده است، بلکه بخشی از مسیر مهرانه‌رود هم برای ساخت زیر‌گذر تخریب شد که نتیجه آن آبگرفتگی شدید این زیرگذرها در زمان بارش باران است.
رمضانی درباره ادعای مسئولان مبنی بر کنترل سیلاب‌های تبریز در 5 سال گذشته هم بیان می‌کند: بارندگی شدید و سیل‌آسای غیرقابل کنترلی در سال‌های اخیر رخ نداده و اکثر بارش‌ها متوسط بوده که در همان مسیر تعریض‌شده 85 سال پیش هدایت شده است. اما سال 95 همین حجم از بارش‌ها از سمت تپه‌های مشرف به اتوبان کسایی و کوه عون‌بن‌علی مشرف به اتوبان پاسداران و زیر‌گذرهای این 2 اتوبان وارد شد و خسارت سنگینی به شهر وارد کرد. حتی خطر سیل از سمت ائل‌گلی به داخل تبریز هم مطرح بود.

کاهش آسیب‌های ناشی از بارش‌ها
البته معاون فنی و عمرانی شهردار تبریز انتقادهای مطرح‌شده درباره اقدامات سحطی برای مهار سیلاب‌های تبریز را تایید نمی‌کند. محمد‌حسین اسحقی با اشاره به کنترل سیلاب‌ها در تبریز طی 4 سال گذشته به همشهری می‌گوید: برنامه منظم و مطالعه‌شده‌ای در شهرداری تبریز داشتیم که در نتیجه آن اقداماتی چون لایروبی منظم کانال‌های قدیمی، بهسازی کانال‌های موجود و ساخت کانال‌های جدید با همکاری بخش‌های مختلف مدیریت شهری اجرا شد. محله‌های ملازینال و یوسف‌آباد در سال‌های گذشته با یک بارش باران معمولی هم درگیر سیلاب می‌شدند، اما حالا این خطر کاهش یافته و در اغلب ورودی‌های سیل‌گیر تبریز کانا‌ل‌های سیمانی بزرگ ایجاد شده است.
اسحقی همچنین انجام نشدن اقدامات بزرگ در حوزه کنترل سیلاب در تبریز را رد می‌کند و می‌گوید: ما اقدامات تاثیرگذاری در خاوران و منطقه عون‌بن‌علی انجام داده‌ایم که همچنان ادامه دارد. با اتمام این کانال‌ها و مسیل‌ها، خطرات سیل در تبریز تا حد زیادی کاهش پیدا می‌کند.

ساخت 15 کانال بزرگ مهار سیل در تبریز
شهردار تبریز از عملکرد شهرداری مرکز استان در حوزه کنترل سیلاب‌ها دفاع می‌کند و به همشهری می‌گوید: تخریب ساخت‌و‌سازهای انجام‌شده در مسیل‌ها، بازسازی کانال‌های قدیمی از جمله کانال ایلی‌سو، همچنین لایروبی مستمر مسیر جاده صنعت با هدف کاهش مخاطرات سیل و افزایش رفاه شهروندان بوده که تاکنون انجام شده است.
ایرج شهین‌باهر ادامه می‌دهد: اقدامات انجام‌شده در حوزه کانال‌های زیرزمینی و اصلاح و لایروبی مسیرها برای شهرداری هزینه سنگینی دارد. از ابتدای امسال بیش از 42 میلیارد تومان اعتبار برای هدایت آب‌های سطحی اختصاص داده شده است که این اقدامات برای رفاه شهروندان و ارتقای امنیت شهر لازم است و تداوم خواهد داشت.
شهین‌باهر ادعای کارشناسان مبنی بر شهرسازی در تبریز بدون توجه به موقعیت‌ توپوگرافی آن را رد می‌کند و می‌گوید: تا سال 97، 7 کانال هدایت آب‌های زیر‌زمینی در تبریز ایجاد شده است و 8 کانال دیگر هم به این تعداد اضافه می‌شود که بخشی از آنها در مراحل پایانی قرار دارد. ساخت این 15 کانال بزرگ مهار سیل در تبریز هم منطبق بر مطالعات شهرسازی صورت گرفته است تا بارش و سیلاب‌های این شهر را کنترل کند.
 
بسیاری از شهرهای آذربایجان شرقی با مشکلات ناشی از سیلاب دست و پنجه نرم می‌کنند. نباید فراموش کرد این استان در منطقه کوهستانی قرار دارد که به دلیل کاهش پوشش گیاهی و خشکسالی‌های متعدد، از بین رفتن مراتع بالادست حوضه‌های آبریز، حفظ نکردن مسیر عبور سیلاب و احداث سازه‌های غیرفنی و غیراصولی روی رودخانه‌ها و مسیل‌ها همواره واژه سیل‌خیز را یدک کشیده است. شهر تبریز هم در گذر زمان به دلیل گسترش بی‌‌رویه شهرنشینی، ساخت‌وسازهای بی‌رویه و غیراصولی بناها، افزایش میزان دخل و تصرف در حریم رودخانه‌های مسیل آجی‌چای‌ و مهرانه‌رود  در هنگام بارش‌ها با سیلاب همراه می‌شود. فعالان حوزه مقاوم‌سازی ابنیه معتقدند که علاوه بر تقویت مدیریت بحران شهری در هنگام بلایای طبیعی، توجه به الگوی ساخت‌و‌ساز جدید، آموزش همگانی، رعایت حریم رودخانه‌ها و تخریب برخی کاربری‌های نامناسب و جلوگیری از ساخت‌و‌سازها از موثرترین مولفه‌ها برای جلوگیری از سیل‌خیز ماندن مرکز استان به شمار می‌رود.

کارشناس مسکن و شهرسازی: در سال‌های گذشته با ساخت سدهای متعدد در مسیر رودهای منتهی به تبریز و حذف بستر و انحراف این رودها تلاش شده حقیقت سیل‌گیر بودن تبریز پنهان شود

 شهردار تبریز: از ابتدای امسال بیش از 42 میلیارد تومان اعتبار برای هدایت آب‌های سطحی اختصاص داده شده که این اقدامات برای رفاه شهروندان و امنیت شهر لازم است و تداوم خواهد داشت