گزارش اول
اولین کاوش‌های جدی در تخت‌جمشید
گنج از خاک بیرون می‌آید
فرزانه ابراهیم‌زاده
پروفسور آلمانی‌الاصل مؤسسه شیکاگو وقت را تلف نکرده بود و همراه آن اجازه‌نامه‌ای که مجلس ایران به نامش ثبت کرده بود به سمت مرودشت رفته بود. شاید کمتر کسی مثل او می‌دانست زیر آن تل خاکی نزدیک کوه مهر شیراز یکی از بزرگ‌ترین گنج‌های جهان باستان و بزرگ‌ترین مجموعه قصرهای ایرانی منتظر کنار زدن خاک است. او چند سالی بود که در آن منطقه به دنبال آن گنج بود. اما برای کاوش‌های بیشتر نیاز به مجوزی رسمی و محکم داشت؛ مجوزی که چند روز بعد از تصویبش در نخستین گمانه راهش را باز کرد و به بنایی رسید که معلوم شد بخشی از حرمسرای خشایارشا و خزانه تخت‌جمشید است.
درست است که بیش از 3 هزار سال مجموعه تخت‌جمشید در نزدیک مرودشت در حدود ۶۰کیلومتری شیراز قرار داشت و افراد زیادی ازجمله مارکوپولو از کنار آن گذشته بودند، اما تا سال۱۳۱۰ مورد توجه باستان‌شناسان قرار نگرفت. شاید درست این است که بگوییم باستان‌شناسان فرانسوی ترجیح دادند به جای فارس به شوش بروند و آنجا را بهشت باستان‌شناسی کنند. اما برخلاف آنها آمریکایی‌ها و به‌خصوص ارنست هرتسفلد آلمانی خوب می‌دانستند گنج‌های اصلی در مرکز ایران و به‌خصوص در فارس است. آنها از علاقه پهلوی به شاهان هخامنشی به‌خصوص کورش سوءاستفاده کردند و با وجود قانون۱۳۰۹ که هرگونه مجوز باستان‌شناسی و قرارداد انحصاری پیدا کردن عتیقه را با فرنگی‌ها ممنوع می‌کرد، در روز ۱۱ آذر۱۳۱۰ مجوز انحصاری کشف و کاوش در منطقه تخت‌جمشید به دانشگاه شیکاگو به سرپرستی پروفسور ارنست هرتسفلد به تصویب نمایندگان مجلس رسید. در حقیقت یکی از مشکلات باستان‌شناسان خارجی به‌خصوص آمریکایی‌ها در حدود سال‌های۱۳۱۰ به بعد این بود که قانونی ناظر بر کاوش‌ها و تقسیم آثار وجود نداشت. تلاش آنها برای از بین بردن حق‌الامتیاز فرانسوی‌ها باعث شد تا قانون تقسیم ۵۰درصدی آثار، ناظر بر کار آنها نباشد. به همین دلیل هرتسفلد از سوی سرمایه‌گذاران آمریکایی مأمور شد تا پیش‌نویس قانون آثار باستانی را نوشته و به تیمورتاش، وزیر دربار بدهد. تیمورتاش قول مساعد داده بود تا این قانون را ظرف یک ماه تصویب کند. هرتسفلد برای تهیه این قانون مشکل زیادی نداشت. او همان قانونی که هموطنانش برای کاوش‌های باستان‌شناسی در مصر و یونان تهیه کرده بودند را بازنویسی کرد و به تیمورتاش داد. براساس این قانون هشت‌ماده‌ای که با فشار تیمورتاش که در آن زمان نزدیک‌ترین فرد به پهلوی اول بود تصویب شد، دولت می‌توانست از میان اشیای یافت‌شده آنهایی را که ارزش خاص تاریخی، ملی یا علمی دارند و لازم است برای کشور حفظ شوند، ضبط کند و در عین حال به تقسیم مساوی یافته‌ها با صاحب امتیاز بپردازد.
در فاصله سال‌های ۱۳۱۰ تا ۱۳۱۳ دوگروه باستان‌شناس از مؤسسه شرق‌شناسی شیکاگو به سرپرستی هرتسفلد و اشمیت کاوش‌های گسترده‌ای در تخت‌جمشید انجام دادند و این مجموعه بدون جایگزین را به چشم جهانیان کشیدند.
آنچه میراث فرهنگی می‌نامیم
ثبت نخستین مجموعه از ابنیه تاریخی در فهرست آثار ملی
حافظ روحانی 24شهریور‌ماه سال1310، نخستین مجموعه آثار تاریخی به‌عنوان میراث ملی ثبت شد. در این فهرست، نام اماکن بسیار مشهوری را می‌توان یافت؛ از تخت‌جمشید گرفته تا نقش رستم، از شهر باستانی شوش گرفته تا پاسارگاد که امروزه همگی جزئی از میراث جهانی یونسکو هم به‌حساب می‌آیند. در سال1310، در یک نوبت دیگر هم شاهد ثبت تعدادی از آثار تاریخی در فهرست میراث ملی هستیم؛ در تاریخ 15دی‌ماه آثاری مثل بقعه شیخ‌صفی‌الدین اردبیلی، کتیبه داریوش و میدان نقش‌جهان (امام) و تمامی بناهای دور میدان ثبت شدند.
قانون ثبت آثار ملی در سال1309 در مجلس شورای ملی به تصویب رسید. اما 3سال بعد از این تاریخ بود که قانون حفظ آثار عتیقه در تاریخ 12آبان‌ماه سال 1312 توسط دولت دوم محمدعلی فروغی در مجلس شورای ملی به تصویب رسید. فروغی که تا 1314 دومین دوره رئیس‌الوزرایی‌ا‌ش را می‌گذراند، علاوه بر ارسال این قانون به مجلس شورای ملی، دست به اصلاحات متعدد فرهنگی زد که تأسیس دانشگاه تهران و بنا کردن فرهنگستان احتمالا مهم‌ترین‌شان به‌حساب می‌آید. از آن روز اواخر شهریور‌ماه سال1310 تاکنون 31744 اثر به‌طور رسمی در فهرست آثار ملی ثبت شده است که بسیاری هنوز پابرجا هستند و بسیاری نیز در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفته‌اند.
