بخش‌هایی از هامون در مسیر تبدیل‌شدن به کانون گرد و غبار
دکتر نیره پورملائی | مدیرکل حفاظت محیط‌زیست سیستان و بلوچستان :
هر ساله به‌دنبال ورود آب به ایران از مرزهای افغانستان در ماه‌های اسفند تا فروردین، بخش‌هایی از تالاب هامون آبگیری می‌شود اما عواملی از قبیل محدودیت ورود آب به کشور، آغاز فصل تابستان، افزایش شدید حرارت و همچنین آغاز فصل وزش بادهای موسمی (120روزه) موجب می‌شود که بخش اعظمی از آب ورودی به تالاب پس از گذشت 3ماه خشک شود به‌گونه‌ای که در پایان فصل تابستان، از آب در هامون خبری نیست.
طی سال آبی گذشته نیز با ورود آب از افغانستان به ایران، بخش‌هایی از تالاب از مبادی مختلف آبگیری و این امر موجب تجدید حیات بسیاری از نقاط، ایجاد چرخه اکولوژیک، پویایی اکوسیستم و احیای پوشش گیاهی تالاب شد. آبگیری بیش از 40درصد تالاب هامون در سال گذشته زمینه‌ساز بسیار مناسبی برای تبلور کارکردهای متعدد تالاب بود به‌طوری که ضمن تغییر فاکتورهای اقلیمی ازجمله رطوبت نسبی و نیز تأثیر بر شدت باد و همچنین کنترل و مهار کانون‌های محلی گرد و غبار؛ موجب ایجاد شرایط مطلوب‌تری برای ساکنین منطقه، رونق چرخه اقتصادی (دامداری، صیادی، آبزی پروری، کشاورزی) و دوام ماندگاری مردم شده است. همچنین فرایندهای مهم اکولوژیک ازجمله زادآوری پرندگان در تالاب و احیای بخش‌های مهمی از پناهگاه حیات‌وحش هامون را به‌همراه داشت.
نکته حائز اهمیت آن است که در بازه آبگیری تالاب؛ تغییرات بسیار مثبتی در منطقه ایجاد می‌شود که در نهایت موجب تداوم فرایندهای مثبت در بخش محیط‌زیست انسانی و محیط‌زیست طبیعی خواهد بود. به همین دلیل درصورت قطع جریان آب از افغانستان، مسلماً اهداف اصلی حفاظت از محیط‌زیست که حفظ فرایندهای پایه و جلوگیری از تخریب‌های برگشت‌ناپذیر محیط‌زیست است، قابل تحقق نخواهد بود. بی‌تردید می‌توان گفت بستر خشکیده تالاب هامون، کارکردهای مثبت تالاب را تحت‌تأثیر قرار داده و تبعات منفی از قبیل تشدید گرد و غبار، تخریب اکوسیستم گیاهی منطقه و تأثیرات مخرب بر ساکنین منطقه را به‌دنبال خواهد داشت که این امر جزء لاینفک اکوسیستم تالابی در دوره‌های خشکسالی است.
کانون‌های گرد و غبار منطقه سیستان شامل اراضی واقع در کشور افغانستان، بستر خشک دریاچه هامون و اراضی واقع در دشت سیستان است؛ نتایج مطالعات و نیز تفسیر تصاویر ماهواره‌ای به‌صورت دوره‌ای مؤید این واقعیت است که علاوه بر تعدیل کانون‌های تشدید گرد و غبار در داخل کشور می‌بایست در اقدامی ارجح نسبت به اجرای برنامه مدیریت و کنترل کانون‌های خارجی گرد و غبار قدم‌های مؤثری برداشته شود که مستلزم مطالعات فرامرزی، اقدامات فراملی و تقویت دیپلماسی برای پایدار نگهداشتن ورودی آب از افغانستان به ایران در زمان پرآبی است. همچنین مدیریت سایر کانون‌های گرد و غبار در داخل حوزه سیستان(خارج از تالاب) همواره باید مدنظر قرار گیرد. با توجه به تصاویر ماهواره‌ای ارائه شده مربوط به روزهای طوفانی 5ماه اول سال 1396 با شاخص کیفیت هوای بالای 300 که به لحاظ سطوح سلامتی در رده وضعیت خطرناک قرار دارند، پس از آبگیری بخشی از تالاب در هامون سابوری و هامون هیرمند 2محدوده از بستر خشکیده تالاب که جزو کانون‌های بحرانی ریزگرد و شن‌های روان شناسایی شده‌اند، زیر آب رفته که این امر در کاهش شدت گرد و غبار منطقه مؤثر بود. البته سایر بخش‌های تالاب هامون که آبگیری نشده‌اند همچنان به‌عنوان کانون گرد و غبار ایفای نقش می‌کردند. قابل تأکید است به موازات خشک شدن پهنه‌های آبی در مرداد‌ماه و همچنین عدم‌آبگیری کانون‌های بحرانی تالاب در سال‌های آتی، بر شدت بروز پدیده گرد و غبار و شن‌های روان افزوده می‌شود.
