فرهنگ؛ محرکی مناسب برای اقتصاد امروزی شهرها

معصومه علینقی‌پور- کارشناس حوزه شهری

«اقتصاد و رشد اقتصادی در عصر اخیر، نیاز به شناسایی فرصت و بهره‌برداری از هر بعد موجود در هر زمینه‌ای دارد که امکان موفقیت و رونق براساس آن فراهم شود.» این را رادولسکو، یکی از اقتصاددانان برجسته بین‌المللی در کتاب «تحرک رشد اقتصادی و اشتغال‌زایی» می‌گوید. بعد از او هوکامائو، اقتصاددان نیوزیلندی هم درکتاب«نقش فرهنگ و هویت برای ارزش‌های اقتصادی» - که در سال2019 منتشر شده است - آورده: «یکی از شاخص‌های نوین مورد توجه در بخش‌های اقتصاد و سودآوری، فرهنگ و ابعاد مرتبط با آن است. فرهنگ به مجموعه ارزش‌ها و باورهای یک جامعه دلالت دارد که انتخاب و مسیر حرکت، در ابعاد مختلفی را نشان می‌دهد.» اینها نشان می‌دهد فرهنگ بستری است که می‌تواند به موتور اقتصادی شهرها کمک بزرگی کند؛ حتی در شرایطی که دنیا با بیماری‌های نوظهوری درگیر است و اقتصاد آنها، توان پیش را ندارد.
فرهنگ، بستری است که تمام رفتارهای پایدار اجتماعی درون آن صورت می‌گیرد. منظور از بستر، محیط غیرمادی ساخته شده انسانی است که شامل ارزش‌ها، باورها، آداب و رسوم و... است و مهم‌ترین ویژگی آن پایداری و چسبندگی است و به رفتارهای پایدار انسان شکل می‌دهد. اهمیت توجه به مقوله فرهنگ در دنیای امروز از آن جهت است که علاوه بر پدیده جهانی شدن و پدیده چند فرهنگی، خرده فرهنگ‌ها نیز در شکل‌گیری فرهنگ مؤثر است و ایران ازجمله کشورهایی، با خرده فرهنگ‌های گوناگون است. ایران سرزمینی با وسعت و شرایط جغرافیایی خاصی است و همین امر موجب سکونت اقوام گوناگونی چون فارس، ترک، کرد، لر، بلوچ، ترکمن و عرب و... شده است. حضور همزمان این اقوام در کنار یکدیگر باعث درهم تنیدگی فرهنگ‌های این اقوام می‌شود و ایران را به یک جامعه چند فرهنگی تبدیل می‌کند. در واقع فرهنگ، موضوعی است که می‌تواند به شهرها کمک کند تا احتیاجات مادی و روانی خود را به‌گونه‌ای پایدار تامین کنند و با این حساب از درآمدهای ناپایداری (تراکم‌فروشی) که آسیب‌های فراوانی را به‌دنبال دارند، فاصله بگیرند.
برای این منظور باید دقت شود که فرهنگ دارای 2 عنصر مادی و غیرمادی است که ویژگی‌هایی به شرح ذیل دارد: نخست؛ فرهنگ‌ها و جوامع در سطح بسیار وسیعی ناهمگون هستند، این حالت به‌ویژه زمانی بیشتر مشهود است که هویت‌های ملی وسیعی به‌عنوان جایگزین‌هایی برای فرهنگ ذکر می‌شوند. دوم فرهنگ، عاملی است که با زمان، جغرافیا، تاریخ، مذهب، طبقه اجتماعی، نژاد، شهرنشینی، روستا نشینی، ملیت و مقولات بسیار دیگری درهم می‌آمیزد. سوم فرهنگ‌ها از طریق مسافرت، تجارت، وسایل ارتباط جمعی، گروه‌های تبلیغی و دیگر منابع تغییر و توسعه می‌یابند. چهارم فرهنگ غریزی نیست، بلکه آموختنی است. به‌عبارت دیگر، فرهنگ از عادات و تجربیاتی تشکیل می‌شود که افراد آن را در طول حیات خویش می‌آموزند. به هر ترتیب در شرایط اخیر جهانی، فرهنگ مفهومی است که وارد حوزه اقتصاد و سودآوری تجاری شده است و این موضوع بحث‌های گسترده‌ای را در این زمینه فراهم آورده است. مسئله اساسی ارائه راهکار و به‌کارگیری الگویی برای بهره‌گیری از فرهنگ در امر اقتصاد و تجارت است. حرکات متعددی در جهت بهره‌گیری از فرهنگ در این امر درآمد زایی شده است که می‌توان به بخش‌های سنتی، باستانی، تغذیه و... در این زمینه اشاره کرد؛ اما به‌کارکیری از این مفهوم در امر درآمد پایدار، مقوله‌ای مهم‌تر و با ابعاد گسترده‌تر است که با نگاهی جامع و موشکافانه می‌توان از آن استفاده کرد.
شهرهای ایران با سابقه تاریخی چند هزار ساله دارای قدمتی طولانی از منظر باستانی، سنتی و... هستند که سابقه و قابلیت گسترده‌ای در این زمینه دارند. از حوزه فرهنگ می‌توان براساس توریسم‌پذیری در امر سنت‌ها و مکان‌های مذهبی خاص، غذاها و بخش‌های فرهنگی مشخص؛ آثار باستانی و سنتی و... بهره گرفت و اقتصاد کشور را در امور مشخصی در مسیر رشد و پیشرفت قرار داد. پتانسیل فرهنگی برای ایجاد درآمد پایدار محدود به موارد ذکر شده نیست و می‌توان با نگاهی گسترده‌تر و کیفی موارد بیشتری را در این زمینه جست‌وجو کرد که در زمینه رشد و ایجاد درآمد پایدار بهره گرفت. شهر تهران به‌عنوان مرکز کشور ایران و به‌عنوان پر جمعیت‌ترین شهر ایران، قابلیت‌های بسیار بالای فرهنگی در زمینه درآمد پایدار دارد. این شهر چندین دوره و در اعصار مختلف، پایتخت ایران بوده است و آثار باستانی و مکان‌های تاریخی با قدمت بسیار بالا در دوران مختلفی دارد که در بسیاری از این ابنیه‌های قدیمی، شناخت مناسب و دقیقی در آن شکل نگرفته است و آگاهی عمومی داخلی و خارجی در این زمینه وجود ندارد. بی‌تردید مدیریت بر این ساختار در جهت حفظ، آبادانی، ترمیم و گسترش آن نخستین قابلیت استفاده از فرهنگ بومی در ایجاد درآمد پایدار است. مشاغل مبتنی بر فرهنگ چون ساخت و وسایل فرهنگی خاص و در یک چارچوب مشخص از دیگر مواردی است که با سرمایه‌گذاری و رشد و گسترش آن در جامعه می‌توان مسیر رشد و ارتقا در ابعاد مربوط به آن را ایجاد و گسترش داد. ایجاد پایگاه‌های ورزشی مبتنی بر بازی‌های فرهنگی و سنتی در محیط شهربازی و ایجاد فضای رقابتی و گسترش آن براساس ترویج و شناخت صحیح آن، پتانسیلی دیگر از ابعاد فرهنگ است که در رشد و گسترش اقتصاد و درآمد مبتنی بر آن اثر دارد. گسترش و به‌کارگیری شعر و نقاله خوانی با تکیه بر آثار سنتی و با ترکیب مدرنیته با ارائه امکانات و شرایط خاص از دیگر مواردی است که می‌تواند در ایجاد درآمد پایدار براساس فرهنگ اثر‌گذار باشد.
بی‌تردید با نگاهی جامع به قابلیت‌های کشور و شهر تهران می‌توان از الگوی فرهنگی و توریسم‌پذیری در امر تجارت و رشد و پیشرفت در این زمینه استفاده کرد. تهران با هزاران جاذبه گردشگری طبیعی، سنتی و تاریخی، شهری توریستی است که باتوجه به میزان گردشگر و گردشگری فرهنگی موجود، اصلا متناسب با قابلیت‌های این شهر بهره‌برداری صورت نمی‌پذیرد. لازم است برای رشد درآمد پایدار براساس فرهنگ در این شهر؛ مدیریتی قوی که ابعاد رسانه‌ای، تاریخی، اکوتوریسم و... را در بر بگیرد ایجاد شود و با معرفی صحیح منابع این شهر، رشد و گسترش در آن را در ابعاد مختلفی ایجاد کرد.

پیشنهاد
در این روزها که شهرها درگیر مبارزه با بیماری کووید-19 شده‌اند، شاید فرهنگ جای خوبی را برای دادن توان مضاعف به موتور اقتصادی نداشته باشد. اما بستر ایجادشده در فضای وب و مجازی فرصتی را پیش‌روی مدیران شهری گذاشته تا بتوانند با ارائه خوراک‌های فرهنگی به علاقه‌مندان، از این طریق درآمدزایی داشته باشند؛ هرچند شاید درآمد حاصله با آنچه مدنظر است فاصله داشته باشد، اما همین مسئله از یک‌سو می‌تواند به کمک اقتصاد آید و از سوی دیگر آینده‌ای مناسب را در حوزه اقتصاد مبتنی بر فرهنگی پیش‌روی جامعه بگذارد. به‌عبارت دیگر، توجه به حوزه گردشگری مجازی، کتابخانه‌های تخصصی اینترنتی که در آن کتاب‌ها و مقاله‌های مربوط به ظرفیت گردشگری، میراث فرهنگی و صنایع‌دستی شهرهای ایران به‌ویژه تهران وجود دارد و همچنین راه‌اندازی سایت‌هایی برای تبادل اطلاعات فرهنگی میان دانشجویان و متخصصان شهری کشورهای مختلف، می‌تواند راهکاری برای درآمدزایی مناسب از حوزه فرهنگ بر پایه وب باشد. روشن است که از این طریق، سرمایه‌گذاران بخش خصوصی نیز پای کار می‌آیند و حاضر هستند با توجیه اقتصادی خوب، زیرساخت‌های لازم را ایجاد کنند. همین حالا معرفی گونه‌های خاصی از پرنده‌ها که در باغ پرندگان تکثیر شده‌اند، ویژگی‌های پل طبیعت، چرایی طراحی و احداث بوستان آب و آتش، ویژگی‌های برج میلاد، موزه‌های تخصصی و نویی که در تهران ایجاد شده مثل موزه پمپ بنزین، دخانیات، تیمورتاش و...، بوستان‌های بزرگ و حتی اقداماتی که در دستور کار قرار دارد می‌تواند برای خیلی از افراد داخلی و خارج از کشور جذاب باشد. به‌طور مثال، حتی می‌توان با مانور روی قدمت، هویت و عناصر موجود در خیابان ولیعصر، نه‌تنها از بخش معرفی و تورهای مجازی درآمدزایی داشت، بلکه حتی به تسهیل روند ثبت جهانی خیابان کمک کرد.
بنابراین در یک ‌کلام فرهنگ، محرکی بسیار قابل توجه برای کمک به اقتصاد تهران و کلانشهرهای کشور در این روزها به‌شمار می‌رود.