احمدرضا بنایی اسماعیلی _ کارشناس شهری
بلایا و سوانح طبیعی در قرون متمادی همواره جوامع انسانی را مورد تهدید قرار داده و در حوزه‌های مختلف اجتماعی، اقتصادی، سکونتی، زیست‌محیطی و... زندگی انسان‌ها را به مخاطره انداخته است. تا اواخر قرن نوزدهم رویکرد و نگرش غالب در موضوع کاهش آسیب‌پذیری در مقابله با حوادث مبتنی بر مفاهیم نظری مدیریت بحران بود. اما با گذشت زمان، نگاه‌های کارشناسی به وجه اجتماعی مبحث آسیب‌پذیری، توسط کارشناسان و اندیشمندان جدی‌تر شد و تفکر غالب مدیریت بحران و تمرکز صرف بر کاهش آسیب‌پذیری جای خود را به مفهوم جدیدی به نام تاب‌آوری در مقابل سوانح داد. تاب‌آوری مفهوم جدیدی در طراحی شهری است که رویکرد اصلی آن طراحی با آسیب‌پذیری کمتر و انعطاف‌پذیری بیشتر برای شهرها در برابر تنش‌ها و حوادث است؛ به‌گونه‌ای که یک شهر تاب‌آور، شهری آماده به شمار می‌رود که در مواقع اضطراری به سرعت به شرایط جدید پاسخ داده و با کمترین آسیب به‌کار خود ادامه می‌دهد.مفهوم تاب‌آوری برای نخستین‌بار در سال۱۹۷۳ توسط شخصی به نام هولینگ مطرح شد. مطابق تعاریف بیان شده توسط او، تاب‌آوری معیاری از توانایی سیستم برای جذب تغییرات است؛ درحالی‌که هنوز مقاومت قبلی وجود دارد. در تعریفی دقیق‌تر، تاب‌آوری توانایی سیستم‌های تحت استرس در بازگشت به حالت اصلی و توانایی بازساماندهی خود است. سوانح و بلایای اتفاق افتاده طی دهه‌های اخیر نشان می‌دهد که جوامع و افراد بیشتر از هر زمان دیگری آسیب‌پذیرتر شده‌اند و اغلب توجه به کاهش آسیب‌پذیری تا بعد از وقوع بلایا و حوادث اتفاق می‌افتد. تاب‌آوری مفهومی به شمار می‌رود که در مواجهه با غافلگیری‌ها و اختلالات معنی پیدا می‌کند. به‌عبارتی در مواجهه با سوانح و حوادث برای روبه‌رو شدن با معضلات، رویکرد پیش‌بینی درنظر گرفته شده و در برابر مشکلات ناشناخته از رویکرد تاب‌آوری استفاده می‌شود. طراحی شهری تاب‌آور، در بخش کالبدی ابعاد مختلفی دارد. در بعد فرم، وجود فضاهای شاخص و ایمن در بافت شهری، پیش‌بینی فضاهای باز چندمنظوره، توجه به نظام بلوک‌بندی، عدم‌وجود ریزدانگی بافت و... در جهت افزایش تاب‌آوری کمک می‌کند. در بعد فضا می‌توان به تأثیر ویژگی‌های فضایی که تاب‌آوری شهری را ارتقا می‌دهد، اشاره کرد. ازجمله وجود خوانایی در محیط، احساس تعلق خاطر و حس مکان؛ چراکه احساس تعلق خاطر می‌تواند در نوع برخورد صاحبان فضا قبل از وقوع سانحه از طریق مقاوم‌سازی و بعد از آن به واسطه مشارکت در بازسازی مؤثر باشد. در بعد فعالیت، تاب‌آوری در برابر سوانح متاثر از ویژگی‌های مکان مانند کاربری زمین و دسترسی است. کاربری زمین رایج‌ترین مسئله در برنامه‌ریزی و طراحی شهری تاب‌آور، انعطاف‌پذیری و کاهش آسیب‌پذیری است که از توسعه مناطق در معرض خطر جلوگیری می‌کند. در طراحی شهری با درنظر گرفتن مواردی چون ساخت‌وساز در مناطق امن، ساخت شبکه‌ای از فضای باز، ایجاد تنوع کاربری‌های سازگار و انتقال کاربری‌های جاذب جمعیت به مناطق امن، می‌توان سطح تاب‌آوری شهری را ارتقا بخشید. یک شهر با تاب آوری قابل قبول و همه جانبه مشخصات گوناگونی دارد؛ مشخصاتی از قبیل پیروی همه جانبه از قوانین معقول ساخت و ساز، وجود دولت های محلی فراگیر، اختیار و قدرت لازم برای حضور مردم در تصمیم گیری و برنامه ریزی شهر، توانایی مقابله سریع، اجرای راهکار های بازیابی فوری و بسیاری خصوصیات دیگر. اما یکی از مهم‌ترین خصوصیات یک شهر تاب آور، عملکرد سرمایه انسانی در شهرهاست. سرمایه انسانی، مهارت، دانش و سطح اطلاعات شهر را در ارتباط با بهبود وضعیت تاب آوری می سنجد. افزایش دانش و مهارت در برابر درک خطر توسط شهروندان و ارتقای توانایی در راستای توسعه راهبردهای کاهش خطر، ویژگی مهم یک شهر تاب آور است که لازمه آن ارائه آموزش همه جانبه است. بنابراین باید پذیرفت که اخذ نتایج قابل‌ملاحظه از اقدامات کاهش ریسک و ارتقای تاب‌آوری در حوزه کلانشهری مانند تهران، بدون مشارکت مردمی به‌طور کلی امکان‌ناپذیر است. یکی از چالش‌های عمده ما در حیطه ارتقای تاب‌آوری شهر تهران در زمینه حوادث و مخاطرات طبیعی و انسان‌ساخت، عدم توفیق ما در زمینه جلب مشارکت مردمی است که پیشنهاد می‌شود شهرداری تهران، در این زمینه با استفاده از روانشناسان، جامعه‌شناسان، هنرمندان، ورزشکاران، مبلغان مذهبی و سایر اقشاری که نزد مردم محبوبیت دارند، موضوع مقابله با مخاطرات و کاهش آسیب پذیری و افزایش تاب‌آوری شهر تهران را به بطن جامعه شهری تهران نفوذ داده و از پتانسیل عظیم مردم در این زمینه استفاده کند.
اهمیت توانمندی در تاب‌آوری شهری و مدیریت بحران
در همینه زمینه :
