بر دوش دیوان و پریان

پرنیان سلطانی

نقل می‌کنند در دوران حکومت قاجاریه، زمانی که فتحعلی‌شاه قاجار در قدیمی‌ترین عمارت کاخ گلستان ایستاده بود، متوجه جای خالی یک تخت شاهی در وسط ایوان شد. از آنجا که جابه‌جایی تخت طاووس، دومین پادشاه قجری به این دیوانخانه کار سختی بود و او هر وقت به این عمارت می‌آمد، نمی‌توانست بر تخت پادشاهی‌اش جلوس کند، دستور داد برایش تختی بسازند که همیشه در وسط ایوان قرار داشته باشد. اما در گیرودار سفارش تخت به حجاران برجسته آن زمان، فتحعلی‌شاه فکری به ذهنش رسید. او که داستان تخت‌سلیمان‌نبی را شنیده بود که فرشته‌ها و دیوها آن را بر دوش داشته و به آسمان می‌بردند، تصمیم گرفت تختی مطابق با تخت حضرت سلیمان بسازد. نتیجه این رؤیای شاه قاجار، ساخته‌شدن تخت سلیمانی یا همان تخت مرمر کاخ گلستان شد که جزو معدود آثار تمام مجسمه در هنر دوره قاجاریه به‌حساب می‌آید؛ تختی که امروز بعد از گذشت 214سال هنوز در میانه ایوان تخت مرمر و بر دوش 6فرشته و 3دیو نگهداری می‌شود. اگر می‌خواهید بیشتر راجع به تخت مرمرین شاهان قاجاری بدانید، این گزارش را تا انتها بخوانید.

مانند سلاطین شاهنامه
اینطور که مورخان می‌گویند فتحعلی‌شاه برخلاف آغا‌محمد‌خان قاجار که مقتصد و ساده‌زیست بود، به‌شدت از زرق و برق خوش‌اش می‌آمد و دوست داشت مثل سلاطین و شاهنشاهان معروف ایران که در شاهنامه و کتاب‌های تاریخ خوانده بود، درباری باشکوه، با جلال‌وعظمت داشته باشد. آرزویش تکیه‌زدن بر تخت عاج و فیروزه و آبنوس گوهرنشان، گذاشتن تاج کیانی بر سر و پوشیدن لباس‌های پرزرق و برق و رنگارنگ بود. برای همین وقتی تصمیم گرفت برای خودش تختی در میانه قدیمی‌ترین عمارت کاخ گلستان بسازد، شنیده‌هایش از تخت‌سلیمان‌نبی را که بر دوش دیوان و فرشتگان حمل می‌شد و به آسمان می‌رفت، به حجاران انتقال و دستور داد تختش مطابق با این تخت باشکوه ساخته شود؛ تختی که بعد از ساخته‌شدن تا مدت‌ها نامش تخت سلیمانی بود و بعدها به تخت مرمر معروف شد.

قدیمی‌ترین ایوان کاخ گلستان
و اما بشنوید از جایی که فتحعلی‌شاه قاجار تخت سلیمان را در آن مستقر کرد؛ جایی که امروز به ایوان تخت مرمر معروف است. این ایوان، قدیمی‌ترین بنا در کاخ گلستان است که به گفته کارشناسان موزه، ساخت آن به دوران کریم‌خان زند، به سال 1138هجری شمسی، یعنی حدود 260سال پیش برمی‌گردد. اما این عمارت در دوره قاجاریه دستخوش تغییرات زیادی شد. وقتی آغامحمدخان قاجار در سال 1171خورشیدی شیراز را تصرف و قصر وکیل را ویران کرد، یک‌سری از آثار این قصر را با خود به تهران آورد. ازجمله 2ستون مرمر یکپارچه از معادن شیراز، ازاره‌های مرمرینی که روی آنها با رنگ‌روغن، نقش‌های گیاهی زیبا نقاشی شده، 2در خاتم‌کاری‌شده توسط استاد محمد جعفر خاتم‌ساز شیرازی که از جنس نقره، عاج فیل، استخوان شتر و... است و روی آن ابیاتی از سعدی وجود دارد. خلاصه که آغامحمدخان قاجار با غنیمت‌هایی که از قصر وکیل به تهران آورد، دستور داد تغییراتی در قدیمی‌ترین ایوان کاخ گلستان به‌وجود بیاورند. این در حالی است که ایوان و گوشواره‌های دیوانخانه تخت مرمر در دوره‌های مختلف، بارها دستخوش تغییرات قرار‌گرفت. سقف و کف قدیمی‌ترین بنای کاخ گلستان یک‌بار در دوره پهلوی دوم و بار دیگر در سال1374 مرمت و بازسازی شد تا به شکل امروزی‌اش درآید.

مراسم سلام روی تخت‌مرمر
تخت مرمر را که ساختند و در ایوان قدیمی کاخ گلستان مستقر کردند، شاه قاجار روی آن جلوس کرد و از آن پس مراسم سلام، بارعام و اعیاد مذهبی را آنجا برگزار می‌کرد. به این ترتیب که شاه در ایوان شاهی، یعنی قسمت اصلی ساختمان روی تختش جلوس می‌کرد، پرده‌های جلوی ایوان را به‌صورت هشتی یا لوله‌وار بالا می‌زدند، اشراف، قسمت جلوی حوض و عوام، قسمت عقب می‌ایستادند تا به شاه قاجار سلام کرده و با او دید و بازدید داشته باشند. اگر روزی گذرتان به کاخ گلستان و ایوان تخت مرمر افتاد، بد نیست نگاه دقیق‌تری به گوشواره‌های این ایوان هم بیندازید؛ گوشواره‌هایی که از آنها برای پذیرایی از میهمانان استفاده می‌شد. ضمن اینکه ارسی ایوان شامل 5در است که به‌صورت کشویی به طرف بالا باز می‌شود. راستی تا یادمان نرفته این نکته را هم اضافه کنیم که در قسمت بالای ایوان 6نقاشی پشت شیشه قرار دارد که اهدایی دربار فرانسه به ناصرالدین‌شاه است. همچنین در قسمت فوقانی ایوان 2 آیینه می‌بینید که جزو هدایای الکساندر اول، امپراتور روسیه به فتحعلی‌شاه قاجار بوده است.

تخت 214ساله

دستور ساخت تخت سلیمانی در سال 1221هجری قمری مطابق با سال 1185هجری شمسی داده شد؛ یعنی دقیقا 214سال پیش. همان زمان که فتحعلی‌شاه قاجار دستور ساخت این تخت منحصر به فرد را صادر کرد، همه هنرمندان آن عصر به تکاپو افتادند تا تختی مطابق با سلیقه و میل قبله‌عالم بسازند! نتیجه این شد که میرزا بابای شیرازی، نقاش‌باشی دربار، آن را طراحی کرد. بعد مرغوب‌ترین سنگ‌های مرمر معادن یزد را به استاد محمد ابراهیم اصفهانی حجارباشی سپردند تا با کمک استادان دیگری چون استاد محمد حسین، استاد محمدباقر، استاد مرتضی و استاد غلامعلی، این تخت منحصر به فرد را بسازند.

فتحعلی‌شاه نخستین شاه

از تخت مرمر نه فقط برای برگزاری مراسم مختلف استفاده می‌شد بلکه تاجگذاری‌های شاهان قاجار بعد از فتحعلی‌شاه هم روی همین تخت صورت می‌گرفت. موضوع جالب توجه درباره تخت مرمر این است که نخستین شاهی که روی آن جلوس کرد، فتحعلی‌شاه قاجار بود و آخرین مراسم سلام و تاجگذاری را پهلوی اول در آذر‌ماه سال 1304روی این تخت انجام داد؛ یعنی در واقع 7پادشاه ایرانی نشستن روی تخت مرمرین سلیمانی را تجربه کرده‌اند که این پادشاهان به‌ترتیب فتحعلی شاه، محمدشاه، ناصرالدین‌شاه، مظفرالدین‌شاه، محمدعلی‌شاه، احمدشاه و رضاشاه پهلوی هستند.

پازل 65تکه‌ای 
تخت مرمرین، دومین شاه قاجار از 65قطعه مرمر بزرگ و کوچک ساخته شده که شامل 5قطعه سنگ مرمر صاف به ضخامت 12سانتی‌متر، 7قطعه پله، 21قطعه طارمی‌ها، 21قطعه پایه‌ها، ستون‌ها و مجسمه‌های حامل تخت و 12قطعه مجسمه‌های کوچک دور تا دور تخت است. این تخت که ارتفاعش از سطح زمین حدود یک متر است، به شکل سکوی بلند دیواره‌داری روی دوش 3دیو، 6فرشته و 11ستون مارپیچی قرار گرفته است. بعضی از ستون‌ها زیرتخت و مابقی در کناره‌های تخت و هرکدام بر پشت یک مجسمه شیر قرار گرفته‌اند. ضمن اینکه روی سطح عمودی کنار دوپله جلوی تخت، نقش 2اژدها و در دوسوی پله اول، 2مجسمه شیر حجاری شده است.

کلکسیونی از مجسمه‌های هنری
دلیل اهمیت تخت مرمر که آن را از دیگر تخت‌های سلطنتی متمایز کرده، بی‌شک حجاری‌ها و مجسمه‌هایی است که در ساخت آن به‌کار رفته است. پژوهشگران هنر معتقدند مجسمه‌های تخت‌مرمر پس از مجسمه‌های چهل‌ستون، جزو نخستین مجسمه‌های تمام گِرد ایران به‌حساب می‌آیند. واقعیت این است که تخت مرمر، کلکسیونی از مجسمه‌های هنری است که تعداد مجسمه‌های اصلی آن به عدد 19می‌رسد. 6فرشته، 3دیو و 10شیر، 19مجسمه اصلی این تخت را شامل می‌شوند که با ارتفاع 115تا 120سانتی‌متر، نقش تکیه‌گاه داشته و تخت را با دوش یا سر خود نگه داشته‌اند. گفته می‌شود علاوه بر مجسمه‌های حامل تخت، 10مجسمه کوچک با ارتفاع 35سانتی‌متر هم روی دیواره‌های دور تخت و روی 2 ستون انتهایی آن نصب بوده که متاسفانه امروز جز یکی از آنها، مابقی از بین رفته‌اند.

نام سازنده و سال ساخت روی تخت
نکته جالب توجه درباره تخت مرمر، کتیبه‌هایی است که دور تا دور این تخت قرار دارد. گویا در همان سال‌های ساخت تخت سلیمانی، فتحعلی‌خان‌صبا (ملک‌الشعرای دربار فتحعلی‌شاه) قصیده‌ای در مدح شاه قاجار و وصف تخت مرمر سروده که 17بیت آن به قلم نستعلیق استاد مهدی تهرانی ملک‌الکتاب سلطانی روی کتیبه‌های دور تا دور تخت نوشته شده است. جالب اینکه در این اشعار حک و زراندودشده از فتحعلی‌خان صبا، تاریخ ساخت تخت هم آمده تا صدها سال بعد هم همه بدانند که این تخت زیبا در زمان سلطنت کدام پادشاه ایرانی ساخته شده است. این در حالی است که نام حاج ابراهیم حجار اصفهانی، سازنده اصلی تخت مرمرین شاهان قاجاری هم 4بار بر گوشه و کنار تخت سلیمانی حک شده است؛ 3بار روی تبر، تیشه و قداره دیوان و یک‌بار روی آرنج دومین زن سمت راست، نام حجارباشی دربار قاجار به چشم می‌آید.

بازدید از تخت مرمر از سال1374
عمارت تخت مرمر در سال1374 مرمت و بازسازی شد و از آن پس بازدید از این عمارت و تخت‌سلیمانی واقع شده در میانه آن برای عموم آزاد شد. حالا اگر کسی بخواهد از این تخت زیبا که بر دوش فرشتگان و دیوان قرار دارد بازدید کند، باید خودش را به خیابان پانزده خرداد، میدان ارگ، موزه گلستان برساند؛ جایی که افراد با پرداخت مبلغ 5هزار تومان به‌عنوان ورودی باغ گلستان و 4هزار تومان ورودی ایوان تخت مرمر می‌توانند از تخت سلیمانی با مجسمه‌های بی‌نظیرش دیدن کنند. ساعت کار این مجموعه تاریخی هر روز از ساعت 9 صبح تا  عصر18:30 است و بازدید از تمامی عمارت‌ها و موزه‌های مجموعه گلستان، در مجموع 46هزار تومان هزینه دارد.

تبلور تخت مرمر در آثار نقاشان فرانسوی
از تخت مرمرین، دومین شاه قاجار تصاویر متعددی وجود دارد. اما قدیمی‌ترین تصاویر موجود از این سریر پادشاهی، نقش‌هایی است که از نقاشی نقاشان برجسته آن دوره به‌جامانده است. به‌عنوان مثال اوژن فلاندن، نقاش، معمار و خاورشناس فرانسوی 2تابلو از ایوان تخت مرمر در سال 1219هجری شمسی کشیده که یکی از آنها تصویر میدان شاه (ارگ امروزی) است. در سمت چپ این تصویر، سر در حیاط تخت‌مرمر و در سمت راست تصویر برج کلاه‌فرنگی دیده می‌شود که زمان سلطنت آغامحمدخان قاجار ساخته و در زمان حکومت ناصرالدین شاه قاجار ویران شد. نقاشی دیگری که از فلاندن موجود است، ایوان تخت مرمر و نمای داخلی آن است که در آن می‌توان به‌راحتی تخت مرمرین شاهان قاجار را مشاهده کرد. این در حالی است که ژول لورنس، یکی دیگر از نقاشان برجسته فرانسوی حدودا 10سال بعد از نقاشی‌های فلاندن از ایوان تخت مرمر، تابلویی از تخت مرمر نقاشی کرده که امروز اصل آن در هنرستان هنرهای زیبای شهر پاریس نگهداری می‌شود.