تهدید امنیت غذایی با تضعیف بازوی علمی حفاظت خاک

اسدالله افلاکی _ روزنامه‌نگار

 اول: توسعه پایدار هر کشوری در گرو  امنیت غذایی است. امنیت غذایی زمانی قابل دستیابی است که 4منبع پایه (آب، خاک، هوا و پوشش گیاهی) وضعیت مطلوبی داشته باشند. متأسفانه در کشور ما به‌دلیل بی‌توجهی به منابع طبیعی و محیط‌زیست، نه‌تنها طی سال‌های اخیر شاهد بهبود محیط‌زیست نبوده‌ایم که به‌دلیل تصمیمات غیرکارشناسی با انواع بحران‌های محیط‌زیستی ازجمله بروز ریزگردها، فرونشست زمین، بحران کم‌آبی، آلودگی هوا در کلانشهرها، نابودی 2میلیون هکتار از مجموع 6میلیون هکتار جنگل‌های زاگرس و بروز سیل‌های خانمان‌سوز پی‌درپی مواجه شدیم؛ این در حالی است که طی همه این سال‌ها نخبگان دلسوز محیط‌زیست، منابع‌طبیعی و آب کشور همواره نسبت به وقوع این بحران‌ها هشدار داده‌اند.

دوم: در تازه‌ترین تصمیمات غیرکارشناسی، بنا به مصوبه شورای‌عالی اداری، اوایل اردیبهشت‌ماه جاری تنها پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری کشور با توجیه اصلاح ساختار و چابک‌سازی در مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع ادغام شد. اجرای این مصوبه واکنش شماری از کارشناسان منابع طبیعی کشور را برانگیخت. تنها پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری کشور در حالی در مؤسسه‌ای با فعالیت غیرهمگون ادغام می‌شود که در کشور ما به‌دلیل ضعف مدیریت منابع آب‌وخاک، نرخ فرسایش خاک سالانه 16تن در هکتار است. آماری که نام ایران را در شمار 5کشور نخست رکورددار فرسایش خاک در جهان قرار داده است. علاوه بر این، نیمی از مخازن اغلب سدهای کشور که با هزینه‌های سرسام‌آور احداث شده به‌دلیل عدم‌اجرای طرح‌های آبخیزداری در بالادست از رسوب انباشته شده و کارایی خود را از دست داده است. بروز سیل‌های اخیر که می‌توانست با توجه به بحران کم‌آبی در کشور باعث تقویت سفره‌های زیرزمینی آب شود، به‌دلیل تخریب گسترده پوشش گیاهی و دخل و تصرف غیرمسئولانه در زیست‌بوم‌های رودخانه‌ای به بلایی خانمان‌سوز تبدیل شد و علاوه بر تخریب خانه‌ها، اراضی کشاورزی و باغی، خسارات جبران‌ناپذیری را بر اقتصاد کشور وارد کرد.

سوم: کشور ما از یک سو، روی کمربند خشک و نیمه‌خشک واقع شده و از سوی دیگر تغییر اقلیم و خشکسالی‌های پی‌درپی، طبیعت رنجور کشور را شکننده‌تر کرده است. در چنین شرایطی، حفظ خاک و آب برای تامین امنیت غذایی کشور بیش از هر زمان دیگری ضروری است. بدیهی است تامین امنیت غذایی در گرو تقویت نهادهای تحقیقاتی مرتبط با آب و خاک است. با همین رویکرد، مرکز تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری در سال ۱۳۷۲ ایجاد شد و بنا به ماموریتی که داشت در دهه80 به پژوهشکده ارتقا یافت. با آغاز فعالیت این پژوهشکده فعالیت‌های مؤثری در حوزه آبخوانداری در کشور آغاز شد و 37ایستگاه پخش سیلاب بر آبخوان‌ها در کشور شکل گرفت. ایستگاه‌هایی که سیل و سیلاب را به نعمت و برکت تبدیل کرده‌اند. این فعالیت‌ها را می‌توان در سایر نقاط سیل‌خیز کشور نیز اجرا کرد. نکته در خور تامل اینکه سال گذشته کارگروه سیل با حکم رئیس‌جمهور مأمور بررسی و مطالعه سیلاب‌های کشور شد. این کارگروه در گزارشی بر تاسیس پژوهشکده سیل تأکیدکرد. با وجود این، پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری-تنها نهاد تحقیقاتی که یکی از وظایف آن پژوهش درباره سیل است- منحل و در مؤسسه‌ای با ماهیتی غیرهمگون ادغام شد.
چهارم: «پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری» که تنها بازوی علمی حفاظت خاک و آبخیزداری کشور محسوب می‌شود از 5گروه پژوهشی مدیریت حوزه‌های آبخیز، حفاظت آب و خاک، تغییر اقلیم و خشکسالی، منابع آب و سیل و حفاظت سواحل و رودخانه‌ها تشکیل شده و بیش از 27سال از فعالیت این نهاد تحقیقاتی می‌گذرد.

 طی این بازه زمانی، حدود 2هزار پروژه تحقیقاتی در این نهاد به سرانجام رسیده و بسیاری از این پروژه‌ها که به سفارش دستگاه‌های اجرایی مانند سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری، ستاد مدیریت بحران و سازمان بنادر و کشتیرانی انجام شده، به اجرا درآمده است. مکان‌یابی، طراحی و اجرای حداقل 30سد زیرزمینی نمونه‌ای از این پروژه‌هاست. تاسیس 7ایستگاه فعال پخش سیلاب به مساحت 63هزار هکتار در کشور از دیگر پروژه‌هایی است که مطالعات و بررسی‌های آن در پژوهشکده انجام شده و به اجرا درآمده است. علاوه بر این، با توجه به سیل‌خیز بودن کشور، این پژوهشکده با پتانسیل‌سنجی، مناطق مستعد پخش سیلاب در کشور را به وسعت 14میلیون هکتار شناسایی و اطلسی در این زمینه تهیه کرده است که دستگاه‌های اجرایی می‌توانند براساس آن، ایستگاه‌های پخش سیلاب را برای جلوگیری از خسارات ناشی از سیل در 14میلیون هکتار ایجاد کنند. حفاظت از خاک از دیگر فعالیت‌های این پژوهشکده است؛ احیای پوشش گیاهی در دامنه‌های جنوبی البرز در «‌وردیج» و تثبیت کانون‌های گردوغبار در «هندیجان اهواز» نمونه‌هایی از این فعالیت‌هاست که هردو از الگوهای پایدار در احیای منابع طبیعی کشور محسوب می‌شوند.

پنجم: سال قبل قانون حفاظت خاک به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید؛ اجرای این قانون زمانی کارساز است که مبتنی بر پژوهش و تحقیق و آخرین یافته‌های علمی جهان باشد. برای تحقق این هدف، بخش اجرا باید به روز باشد، زیرا هر روز براساس یافته‌های پژوهشی، الگو و مدلی جدید عرضه می‌شود که بخش اجرا باید براساس آن کار کند؛ به‌ویژه در کشور ما که با فرونشست زمین، سیل و فرسایش خاک مواجه است، به روز بودن بخش اجرا ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است. این به روز بودن با فعالیت پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری به‌عنوان بازوی پژوهشی بخش اجرا امکان‌پذیر است. در چنین شرایطی ادغام این پژوهشکده با مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع که از نظر ماهیت با هم متفاوت هستند، باعث تضعیف بخش اجرا می‌شود.
سخن آخر: آقای رئیس‌جمهور، طبیعت ایران تا به امروز تاوان بسیاری از طرح‌های غیرکارشناسی تصمیم‌سازان و تصمیم‌گیران را داده است؛ بر این اساس، از دولت شما که یکی از شعارهای آن حفظ محیط‌زیست است، انتظار می‌رود به توصیه‌های مشفقانه کارشناسان منابع طبیعی گوش فرا دهد و با لغو مصوبه شورای‌عالی اداری مبنی بر ادغام پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری با مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع، مانع از آزمون و خطای دیگری شود که نتیجه آن از پیش معلوم است.