درمان احتمالی برای همه سرطان‌ها
کشف جدید دانشمندان با استفاده از روش ایمنی‌درمانی شاید سرانجام روزی باعث شود کابوس سرطان برای جهان تمام شود
زهرا خلجی_خبرنگار
دیگر کسی در جهان نیست که با نام سرطان تنش نلرزیده باشد. هرچند دانشمندان و پزشکان در درمان انواع سرطان طی سال‌های اخیر پیشرفت‌های چشمگیری داشته‌اند، اما هنوز هم انواعی از این بیماری وجود دارد که نمی‌توان خیلی برای آنها کاری کرد.
بر اساس آمار سازمان بهداشت جهانی، سرطان دومین عامل مرگ‌‌ومیر در جهان به حساب می‌آید و با وجود پیشرفت‌های پزشکی در سال ۲۰۱۸، این بیماری باعث مرگ حداقل ۹.۶میلیون نفر در کشورهای مختلف در جهان شده است. این به معنای آن است که از هر ۶مرگ در جهان، عامل حداقل یک مورد آن نوعی از سرطان است.
اما کشف جدیدی از دانشمندان امیدهای تازه‌ای را برای رسیدن به روشی درمانی، احتمالا برای انواع سرطان‌ها در سال‌های آینده به وجود آورده است.
چندی پیش طی مقاله‌ای که در نشریه نیچر منتشر شد یک تیم تحقیقاتی اعلام کرد که سلول جدیدی در سیستم ایمنی بدن انسان کشف کردهاند که می‌تواند درمانی جدی برای سلول‌های سرطانی باشد. تیمی از دانشگاه کادریف به صورت شبانه‌روزی در آزمایشگاه روی روشی برای از بین بردن سرطان‌های پروستات، پستان، ریه و... کار کردهاند و به نتایج شگفت‌انگیزی رسیده‌اند. این کشف جدید هر چند روی بیماران آزمایش نشده است، اما محققان می‌گویند ظرفیت بالایی برای معالجه انواع سرطان دارد. به گفته کارشناسان این آزمایش هرچند در مراحل اولیه است، اما بسیار هیجان‌انگیز است و می‌تواند بالقوه یک راهکار مؤثر در نجات بیماران باشد.
دانشمندان چه چیزی کشف کردند؟
سیستم ایمنی بدن انسان در واقع واکنش دفاعی بدن ما در برابر عفونت است، اما در شرایط خاص می‌تواند به سلول‌های سرطانی نیز حمله می‌کند. دانشمندان به‌دنبال راهی کشف نشده و غیرمعمول بودند تا سیستم ایمنی به‌طور طبیعی به تومورها حمله کند و در این مسیر، آنها چیزی پیدا کردند به نام سلول T که در خون انسان وجود دارد. سلول T یک سلول ایمنی است که می‌تواند خطر را در بدن شناسایی و برای حذف آن اقدام کند، با این تفاوت که این سلول قادر است به طیف وسیعی از سرطان‌ها حمله کند. محققی به نام پروف اندرو سوئل در این باره می‌گوید: از این به بعد هر بیماری شانس درمان دارد. قبلا باور این موضوع برای همه غیرممکن بود، اما تحقیقات جدید چشم‌انداز روشنی از درمان همه سرطان‌ها به ما نشان می‌دهد و آن هم چیزی نیست جز سلولی با نام سلول T که قادر است انواع مختلف سرطان را در میان انسان‌ها از بین ببرد. در واقع آنچه دانشمندان کشف کردهاند یک سلول سیستم ایمنی است که می‌تواند خطر را در بدن شناسایی و برای حذف آن اقدام کند.
چگونه عمل می‌کند؟
کشف جدید در واقع یک پیشرفت جدید در ایمونوتراپی یا ایمنی‌درمانی است. سلول‌های T روی سطح خود گیرنده‌ای دارند که به آنها اجازه می‌دهد ترکیب شیمیایی را تشخیص دهند. تیم پژوهشی دانشگاه کاردیف یک سلول T و گیرنده آن را کشف کردهاند که این سلول قادر است مقدار زیادی از سلول‌های سرطانی شامل ریه، پوست، خون، روده، پستان، استخوان، پروستات، تخمدان، کلیه و سلول‌های سرطانی دهانه رحم را در محیط آزمایشگاه از بین ببرد. نکته مهم این است که این سلول بافت‌های عادی را دست‌نخورده باقی می‌گذارد. البته اینکه دقیقا چه فرایندی در این زمینه رخ می‌دهد هنوز هم مورد بررسی است.
این گیرنده خاص سلول T با مولکولی به نام MR1 که در سطح هر سلول از بدن انسان است ایجاد تعامل می‌کند. اینطور به‌نظر می‌رسد که MR1 متابولیسم غیرطبیعی درون سلول سرطانی را به سیستم ایمنی بدن گزارش می‌کند.
این روش چرا ویژه است؟
درمان سرطانی سلول T پیش از این نیز وجود داشته است و پیشروی درمان ایمونوتراپی سرطان به‌عنوان یکی از هیجان‌انگیزترین روش‌ها در مقابله با این بیماری بوده است. اما ویژگی روش جدید، امکان درمان انواع سرطان است. سلول لنفوسیت T از انواع سلول‌های سیستم ایمنی بدن است.
دفاع اختصاصی بدن شامل ایمنی هومورال و ایمنی سلولی است. در ایمنی سلولی لنفوسیت‌های T (سلول‌های T) فعالیت دارند. لنفوسیت‌های T پس از اتصال به آنتی‌ژن تکثیر پیدا می‌کنند و انواعی از سلول‌های T از جمله تعدادی T کشنده و تعدادی T خاطره به وجود می‌آورند. سلول‌های T کشنده به‌طور مستقیم به سلول‌های آلوده به ویروس و سلول‌های سرطانی حمله می‌کنند و با تولید پروتئین خاص به نام پرفورین، منافذی در این سلول‌ها به وجود می‌آورند و موجب مرگ آنها می‌شوند؛ به همین علت این نوع از پاسخ ایمنی به ایمنی سلولی معروف است.
معروف‌ترین مثال در این رابطه CAR-T، یک داروی حاوی سلول زنده است که طی فرایند مهندسی ژنتیک روی سلول T یک بیمار برای جست‌وجو و از بین بردن سلول‌های سرطان تهیه می‌شود. CAR-T نتایج جالبی دارد و بیمار را از نگرانی‌های یک بیماری لاعلاج به سمت بهبودی کامل هدایت می‌کند. با این حال این رویکرد بسیار خاص است و در تعداد محدودی از سرطان‌ها قابل اجراست و در درمان سرطان‌های جامد - سرطان‌هایی که با تومور درگیر است- به نسبت سرطان‌های خونی مانند لوکامیا چندان موفق عمل نکرده است. اما محققان می‌گویند گیرنده سلول T می‌تواند به درمان جهانی سرطان بینجامد؛ در واقع با تغییر سلول T ، این سلول به شکلی در بدن تبدیل می‌شود که می‌تواند سلول انواع سرطان را تشخیص دهد و به مبارزه با آنها برود.
روش جدید چطور کار می‌کند؟
ابتدا از بیمار نمونه خون گرفته می‌شود، سپس سلول T آن استخراج و تغییرات ژنتیکی در آن اعمال می‌شود تا بتوانند گیرنده یابنده سرطان را بسازند. سلول‌های بهبودیافته در محیط آزمایشگاه به تعداد بالا تکثیر می‌شوند و سپس از طریق تزریق به بدن بیمار بازگردانده می‌شوند. این دقیقا همان مراحلی است که در درمان CAR-T طی می‌شود. با این حال محققان این روش را فقط روی حیوان و سلول‌های موجود در آزمایشگاه آزمایش کردهاند و باید پیش از آزمایش انسانی آن، تمام جوانب احتیاط رعایت شود.
کارشناسان چه می‌گویند؟
لوسیا موری و جنارو دی لیبرو از دانشگاه بازل سوئیس می‌گویند که تحقیقات، پتانسیل بالای این آزمایش را نشان می‌دهد، اما هنوز بسیار زود است که بگوییم این روش ایمنی‌درمانی دوایی برای همه سرطان هاست. این دانشمندان می‌گویند ما خیلی از عملکرد ایمنی این سلول T و پتانسیل استفاده از روش تومور درمانی CAR-T هیجان‌زده‌ایم، اما هنوز فاصله زیادی برای عملیاتی‌شدن آن وجود دارد. دانیل دیویس، استاد، ایمونولوژی در دانشگاه منچستر، می‌گوید: هم‌اکنون، این تحقیق در مراحل ابتدایی به سر می‌برد و به مرحله داروی حقیقی برای بیمار نزدیک نشده است. البته جای هیچ شکی نیست که کشف هیجان‌انگیزی است، هم برای پیشرفت دانش ما در مورد سیستم ایمنی و هم برای امکان کشف داروهای جدید در آینده.
جهش ایمونوتراپی
ایمونوتراپی را می‌توان یکی از مهم‌ترین یافته‌های پزشکی در درمان انواع سرطان نامید. ایمنی‌درمانی یا ایمونوتراپی یک روش درمانی برای برخی بیماری‌ها از جمله سرطان است که با تحریک یا سرکوب پاسخ سیستم ایمنی عمل می‌کند. ایمونوتراپی در واقع به سیستم ایمنی بیمار کمک می‌کند تا با سلول‌های سرطانی بجنگد. در این درمان بیولوژیک از سلول‌های خود بیمار برای درمان بیماری او استفاده می‌شود.
در شیمی‌درمانی علاوه بر اینکه سلول‌های تومورال مورد حمله قرار می‌گیرند، سلول‌های اصلی و سالم نیز دچار مشکل می‌شوند و این مسئله عوارض زیادی را به همراه دارد، ولی ایمونوتراپی این‌چنین نیست و یک درمان هدفمند است که نتایج درمانی خوبی به همراه داشته است.
روش ایمونوتراپی هنوز در ایران فراگیر نشده و داروهای آن نیز تحت پوشش بیمه نیست و بنابراین به‌دلیل هزینه بسیار بالا هم‌اکنون کاربرد چندانی در کشور ما ندارد. در بسیاری از کشورهای جهان این روش بسیار گران‌قیمت به حساب می‌آید. سیستم ایمنی به‌عنوان بخشی از عملکرد معمولی خود، سلول‌های غیرعادی را در بدن تشخیص می‌دهد و آنها را از بین می‌برد و به احتمال زیاد از پیشروی و رشد بسیاری از سرطان‌ها نیز به این ترتیب جلوگیری می‌کند. سلول‌های ایمنی برخی مواقع اطراف تومورها نیز پیدا می‌شوند. این سلول‌ها که لنفوسیت‌های نفوذ‌کننده تومور(TILs) نامیده می‌شوند نشانه‌ای از پاسخ سیستم ایمنی به تومور هستند. افرادی که تومور آنها حاوی TILs است معمولا بهتر از سایر افرادی که تومورشان دارای این لنفوسیت نیست به درمان پاسخ مثبت می‌دهند.
اما در شرایطی حتی اگر سیستم ایمنی بتواند روند رشد سلول‌های سرطانی را متوقف یا آهسته کند، سلول‌های سرطانی باز هم راه‌هایی برای فرار از تخریب توسط سیستم ایمنی پیدا می‌کنند. سلول‌های سرطانی، مانند آنهایی که تغییر ژنتیک دارند، برای سیستم ایمنی نامرئی می‌شوند. همچنین سلول‌هایی که روی سطح خود پروتئین دارند که به این ترتیب می‌توانند برای سلول‌های ایمنی خاموش شوند و دیگر دیده نشوند. علاوه بر این، سلول‌های عادی اطراف تومورهای سرطانی هم وجود دارند که در مسیر پاسخ‌دهی سیستم ایمنی به سلول‌های سرطانی، مداخله می‌کنند.
وقتی سرطان جیمی کارتر با ایمونوتراپی درمان شد
در آگوست 2015 اعلام شد سرطان پوستی جیمی کارتر، رئیس‌جمهور اسبق آمریکا، به نام ملانوما به کبد و مغزش سرایت کرده است. در شرایطی که سرطان متاستاتیک کارتر لاعلاج به‌نظر می‌رسید، پزشکان او از یک درمان تقریبا جدید که با ترکیب پرتودرمانی و ایمونوتراپی همراه بود برای درمان او استفاده کردند. در این نوع از درمان از قدرت سیستم ایمنی برای جلوگیری، کنترل و از بین بردن سرطان استفاده شد.
در ابتدا پزشکان، سرطان کارتر را با پرتوهای اشعه بمباران کردند، سپس سلول‌های مرده و تخریب‌شده توجه سلول‌های ایمنی را جلب کردند، پس از آن پمبرولیزومبا که یک آنتی‌بادی انسانی است به بدن او تزریق شد تا از پاسخ‌های سیستم ایمنی به سلول‌های سرطانی حمایت کند و به این ترتیب کمک کرد تا به‌طور کامل سلول‌های سرطانی از بین برود. در ماه دسامبر، یعنی 3 ماه پس از نخستین جلسه ایمونوتراپی کارتر، این مرد نودو یک‌ساله متوجه شد که تومورهایش به کلی از بین رفته است. به این ترتیب و با مشاهده درمان تومورهای دیگر از بیماران دیگر با سنین بالا مشخص شد ایمونوتراپی برای بیماران مسن مناسب‌ترین نوع درمان است.
