خاورمیانه
«ایاصوفیه» مسجد می‌شود؟
تصمیم اردوغان برای تغییر هویت «ایا صوفیه» از موزه به مسجد، می‌تواند به یکی از بزرگ‌ترین پیروزی‌های اسلامگرایان در تاریخ معاصر ترکیه تبدیل شود
صدور فرمان رئیس‌جمهور ترکیه، رجب طیب اردوغان برای بررسی مقدمات تغییر کاربری «ایا صوفیه» از موزه به مسجد، جنجال گسترده‌ای در داخل و خارج از این کشور به‌دنبال داشته است؛ جنجالی که مخصوصا بعد از قرائت سوره فتح در این محل شدیدتر هم شد. بازیگران خارجی نظیر فرانسه، یونان و اتحادیه اروپا از «اسلامیزاسیون سیستماتیک» و زیر پا گذاشتن حقوق تاریخی مسیحیان ترکیه سخن می‌گویند. بازیگران داخلی هم دولت اردوغان را به سوءاستفاده از عواطف مسلمانان برای مقاصد سیاسی و احتمالا انتخابات آینده متهم می‌کنند. در این میان اما موضع دولت چیست؟
دولت ترکیه طی این مدت با مواجهه نه چندان سخت نسبت به انتقادات داخلی و خارجی تأکید کرده نتیجه بررسی‌ها و رأی نهایی هرچه باشد، بازدید از ایاصوفیه همواره برای همگان «آزاد و رایگان» خواهد بود. این در حالی است که بخش دیگر معادله، یعنی حامیان بازگشت هویت ایاصوفیه به مسجد با جدیت از این تصمیم حمایت کرده و آن را نشانه‌ای از احیای شکوه تمدن اسلامی در مقابل اروپا می‌دانند. این بخش از جامعه ترکیه طی سال‌های اخیر نقش مهمی در جهت‌دهی به سیاست‌های داخلی و خارجی کشور داشته و در نتیجه به‌طور تمام‌قد از دولت اردوغان حمایت می‌کند.
در سطح سیاسی، تمام احزاب اسلامگرا (سعادت، رفاه جدید، عدالت و توسعه و...) به همراه جنبش ملی از حامیان تصمیم دولت به شمار می‌روند. دولت باغچلی، رهبر جنبش ملی که از موضع ملی‌گرایانه از این طرح حمایت می‌کند گفته است: اروپایی‌ها باید بدانند از این پس صدای اذان از ایاصوفیه به گوش خواهد رسید نه صدای زنگ کلیسا! از سوی دیگر، اصلی‌ترین احزاب مخالف، یعنی جمهوری خلق و آینده علیه این طرح صف‌کشی کرده‌اند. بولنت تزجان، سخنگوی جمهوری خلق در این‌باره گفته است: دولت می‌خواهد شکست سنگین خود در انتخابات شهرداری‌ها را با چنین تصمیماتی که به ضرر وحدت ملی ترکیه تمام خواهد شد جبران کند.
سیر تاریخی؛ کلیسا، مسجد و موزه
طی بیش از هزار سال گذشته، ایاصوفیه همواره محلی مقدس برای عبادت در استانبول بوده است. نخستین‌بار در سال 360میلادی (عصر امپراتوری بیزانسی) کلیسایی بزرگ در این محل ساخته شد. در ادامه و طی قرن‌های متوالی، بارها بنای ساخته شده در این محل مورد تخریب و بازسازی قرار گرفته است، از کلیسای کاتولیک در عصر پادشاهی روم گرفته تا کلیسای ارتدوکس در عصر حاکمیت یونان. اما این مسیر در سال 1453با فتح استانبول به‌دست امپراتوری عثمانی تغییر کرد؛ به‌گونه‌ای که سرانجام به فرمان سلطان محمد فاتح، ایاصوفیه رسما تبدیل به مسجد شد. براساس اسناد تاریخی گفته می‌شود سلطان محمد در ازای صدور این فرمان، محل و ساختمان ایاصوفیه را به‌طور کامل از متولی وقت خریداری کرده است، اگرچه مخالفان، این اسناد را جعلی می‌دانند.
به این ترتیب ایاصوفیه قریب به 500سال تحت سیطره امپراتوری عثمانی و به‌عنوان مسجد بزرگ شهر استانبول شناخته می‌شد. طی این مدت، بخش‌هایی از بنای ساختمان، توسط معمار بزرگ ترک، «سینان» مورد بازسازی و ترمیم قرار گرفت و بر این اساس، بیش از پیش به مسجد شباهت پیدا کرد (مخصوصا با افزودن مناره‌ها که با هدف تقویت بنا در مقابل زلزله بود). اما تاریخ این مسیر را هم تغییر داده و سرانجام در سال 1935، ایاصوفیه از مسجد به موزه تغییر کاربری یافت. این تصمیم توسط مصطفی کمال آتاتورک، نخستین رئیس‌جمهور تاریخ ترکیه و به‌عنوان نماد عبور این کشور از هویت دینی به هویت سکولار اتخاذ شد. بر این اساس اجرای هرگونه مناسک عبادی در این محل تا سال 2006ممنوع بود.
اما با روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه، باری دیگر مطالبات بخش اسلامی جامعه برای بازگشت ایاصوفیه به هویت دینی استانبول تقویت شد. البته در آن زمان دولت اسلامگرا نسبت به شرایط کنونی در موقعیت ضعیف‌تری قرار داشت و بنابراین تنها تصمیم اتخاذ شده در این زمینه، اختصاص یک اتاق از مجموعه ایاصوفیه برای برگزاری نماز جماعت «کارمندان» بود. اگرچه با این تصمیم، ممنوعیت اجرای مناسک دینی، ولو به شکل بسیار محدود لغو شد. حالا با گذشت نزدیک به 15 سال، به‌نظر می‌رسد نوبت به فصل جدیدی در تاریخ این محل مقدس رسیده است. اردوغان تصمیم خود را، پاسخی به معامله قرن و نقض حقوق تاریخی مسلمین در مسجد‌الاقصی می‌داند، مخالفان اما می‌گویند تنها هدف او، بازی‌های سیاسی برای تقویت پایگاه اجتماعی است که طی سال‌های اخیر به‌دلیل فشارهای اقتصادی بر شهروندان، آسیب دیده است.
نتیجه چه خواهد شد؟
پاسخ این سؤال به تصمیم شورای ملی ترکیه (مامور بررسی طرح رئیس‌جمهور) و همچنین همه‌پرسی احتمالی در این کشور بستگی دارد. این در حالی است که شورای امور اوقاف و اماکن دینی ترکیه نیز از سال 2016 شکایتی را با هدف تغییر کاربری ایاصوفیه به مسجد، تقدیم دستگاه قضایی این کشور کرده است. در این شکایت که به گزارش شبکه الجزیره بدون شک بر روند تصمیم‌گیری شورای ملی تأثیر خواهد داشت، اسنادی مبنی بر جعلی بودن فرمان آتاتورک تهیه شده است. گفته می‌شود تصمیم شورای ملی در سالگرد کودتای ناکام علیه دولت اردوغان اعلام خواهد شد (10روز بعد)، زمانبندی‌ای که پیام سیاسی روشنی برای مخالفان داخلی و خارجی اردوغان به همراه دارد. صالحه علام، پژوهشگر امور اسلامی در ترکیه، اخیرا در مقاله‌ای با بررسی وضعیت این پرونده نوشته است: تمام ابعاد و جوانب مختلف به ما نشان می‌دهد باید سؤال اساسی خود را از «آیا تصمیم اردوغان اجرا می‌شود؟» به «چه زمانی تصمیم اردوغان اجرا می‌شود» تغییر دهیم.
